Στις 11 Μαρτίου, ο Πρόεδρος Τζο Μπάιντεν απέρριψε σθεναρά τις εκκλήσεις πολιτικών και ειδικών να εμπλακούν οι Ηνωμένες Πολιτείες πιο άμεσα στον πόλεμο της Ουκρανίας, αποκλείοντας την άμεση σύγκρουση με τη Ρωσία: «Η ιδέα ότι πρόκειται να στείλουμε επιθετικό εξοπλισμό αεροπλάνα, τανκς με Αμερικανούς πιλότους και Αμερικανικά πληρώματα — απλά καταλάβετε το… αυτό λέγεται Τρίτος Παγκόσμιος Πόλεμος» (1). Ωστόσο, δέχθηκε ότι ο πόλεμος ήταν δυνατός εάν η ρωσική επίθεση εξαπλωθεί στο έδαφος ενός κράτους μέλους του ΝΑΤΟ.
Έτσι καθιερώθηκε μια διάκριση μεταξύ του εδάφους του ΝΑΤΟ (απαραβίαστου) και του εδάφους της Ουκρανίας, το οποίο εμπίπτει σε μια μοναδική γεωστρατηγική κατηγορία: σύμφωνα με τις ΗΠΑ, η διατήρηση αυτής της διάκρισης απαιτεί ακριβή κατανόηση της ισορροπίας δυνάμεων μεταξύ των εμπόλεμων στο έδαφος, αυστηρό έλεγχο του βαθμού επιχειρησιακής εμπλοκής των δηλωμένων υποστηρικτών της Ουκρανίας (ιδιαίτερα όσον αφορά τη φύση των μεταφορών όπλων στην Ουκρανία) και, κυρίως, η συνεχής επανεκτίμηση των ορίων της αποφασιστικότητας της Ρωσίας — όλα αυτά με σκοπό να αφήσουν χώρο για μια αποδεκτή διέξοδο μέσω διαπραγματεύσεων τόσο στη Ρωσία όσο και στην Ουκρανία. Κάποιοι εντοπίζουν την επιφυλακτικότητα των ΗΠΑ σε μια δήλωση του προέδρου της Ρωσίας Βλαντιμίρ Πούτιν στις 24 Φεβρουαρίου: «Ανεξάρτητα από το ποιος προσπαθεί να σταθεί εμπόδιο σε εμάς ή … να δημιουργήσει απειλές για τη χώρα μας και τον λαό μας, πρέπει να γνωρίζουν ότι η Ρωσία θα απαντήσει αμέσως. Και οι συνέπειες θα είναι τέτοιες που δεν έχετε ξαναδεί σε όλη την ιστορία σας.»
Αυτά τα λόγια και η διαταγή του να τεθούν οι πυρηνικές δυνάμεις της Ρωσίας σε κατάσταση συναγερμού («ένα ειδικό καθεστώς μάχης»), ισοδυναμούσαν με απόπειρα εξαναγκασμού και θα μπορούσαν να υποδηλώνουν ότι η αντίδραση του Μπάιντεν αποτελούσε υποχώρηση. Τον Ιανουάριο, ο νεοσυντηρητικός αρθρογράφος των New York Times, Bret Stephens, είχε ζητήσει την αναβίωση της έννοιας του «ελεύθερου κόσμου» και προειδοποίησε: «Η επιτυχία του νταή εξαρτάται τελικά από την ψυχολογική παράδοση του θύματός του» (2).
Κάποιος θα μπορούσε να υποστηρίξει ότι δεν εναπόκειται στον νταή να πει πόση επιθετικότητα είναι «αποδεκτή» από χώρες που, με τη βοήθεια συμμάχων, επιδιώκουν να υπερασπιστούν τα σύνορά τους και το δικαίωμά τους στην ύπαρξη. Η προειδοποίηση του Stephens θα μπορούσε εξίσου να ισχύει και για προηγούμενες διεθνείς κρίσεις, όπως η εισβολή του Ιράκ στο Κουβέιτ το 1990. Αλλά το έδαφος που εισβάλλει σήμερα είναι η Ουκρανία, η οποία είναι πολύ μεγαλύτερη. Και ο επιτιθέμενος – η Ρωσία – έχει στρατηγικά επιχειρήματα εντελώς διαφορετικά από αυτά του Σαντάμ Χουσεΐν.
Για να κατανοήσουμε τα ζητήματα που διακυβεύονται στις σχέσεις ΗΠΑ-Ρωσίας σήμερα και τον εκνευρισμό του Τζο Μπάιντεν με τις ακραίες θέσεις ορισμένων από τους συμπατριώτες του Αμερικανούς και ορισμένους συμμάχους, αξίζει να θυμηθούμε τη δήλωση του Ρώσου υπουργού Εξωτερικών Σεργκέι Λαβρόφ το 2018 ότι το πυρηνικό δόγμα της Ρωσίας «περιορίζει αναμφισβήτητα τη χρήση πυρηνικών όπλων σε δύο… υποθετικά, εξ ολοκλήρου αμυντικά σενάρια. Είναι οι εξής: [πρώτον,] ως απάντηση σε μια επιθετική ενέργεια κατά της Ρωσίας ή/και κατά των συμμάχων μας, εάν χρησιμοποιηθούν πυρηνικά ή άλλα είδη όπλων μαζικής καταστροφής και [δεύτερον,] με τη χρήση συμβατικών όπλων, αλλά μόνο σε περίπτωση που η ίδια η ύπαρξη του κράτους θα κινδύνευε» (3).
Τα πυρηνικά δόγματα γίνονται για να ερμηνεύονται και οι ειδικοί της Ρωσίας έχουν συζητήσει εδώ και καιρό πώς ακριβώς (4). Στο Foreign Affairs, η Olga Oliker, διευθύντρια του προγράμματος για την Ευρώπη και την Κεντρική Ασία της International Crisis Group, γράφει ότι «αν και δεν έχει χρησιμοποιηθεί στο παρελθόν, η φράση του Πούτιν «ένα ειδικό καθεστώς μάχης» δεν φαίνεται να σηματοδοτεί μια σοβαρή αλλαγή στη ρωσική στάση» (5).
Αλλά, τουλάχιστον όσον αφορά το πώς γίνεται αντιληπτή η παρούσα κρίση, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε τις επιπτώσεις του δεύτερου σεναρίου στη δήλωση του Λαβρόφ το 2018 – μια υπαρξιακή απειλή για τη Ρωσία. Βλέπουν πράγματι οι ηγέτες της Ρωσίας το στρατηγικό καθεστώς της Ουκρανίας και επομένως την πιθανή ένταξη της στο ΝΑΤΟ ως κρίσιμης σημασίας; Εάν το κάνουν, αυτό θα εξηγούσε γιατί, σε αντίθεση με κάθε λογική και πολιτική , έδωσαν στο ΝΑΤΟ λόγο να λάβει θέση και ζημιώνοντας ανεπανόρθωτα τη διεθνή θέση της Ρωσίας , αποφασίζοντας έτσι ότι είναι ορθολογικό να επιτεθεί μονομερώς στην Ουκρανία — και στη συνέχεια να επιλέξει ωμή «πυρηνικοποίηση» της διπλωματίας της για την κρίση, έτσι ώστε να κρατήσουν έξω από τη σύγκρουση άλλους πιθανούς εμπόλεμους.
Είναι αυτός απλώς ένας κυνικός ελιγμός, με βάση την αδυναμία και τον δισταγμό της Δύσης, για να δοθεί στη Ρωσία η μεγαλύτερη δυνατή ελευθερία δράσης; Ο πρώην πρωθυπουργός της Βρετανίας Τόνι Μπλερ ρωτά στον ιστότοπο του thinktank του: «Είναι λογικό να πούμε στον [Πούτιν] εκ των προτέρων ότι ό,τι κι αν κάνει στρατιωτικά, θα αποκλείσουμε οποιαδήποτε μορφή στρατιωτικής απάντησης; Ίσως αυτή είναι η θέση μας και ίσως αυτή είναι η σωστή θέση, αλλά το να το σηματοδοτούμε συνεχώς και να απομακρύνουμε την αμφιβολία από το μυαλό του, είναι μια περίεργη τακτική» (6).
Ποιος θα αναλάμβανε την ευθύνη;
Ωστόσο, αν και ξεκάθαρα γίνονται διπλωματικοί ελιγμοί, ο οποίοι —με την ευθύνη για το τι θα ακολουθήσει— θα μπορούσαν να εξηγήσουν σε ποιο βαθμό αυτός ο ρωσικός κυνισμός, που επιδιώκει να επιτύχει τους στόχους του μέσω επιθετικής χάραξης κόκκινων γραμμών, πηγάζει επίσης από στρατηγική πεποίθηση που τροφοδοτείται από απογοητεύσεις που έχουν φτάσει στο απροχώρητο; Δεν θα πρέπει να υποτιμήσουμε τους κινδύνους αυτού του μείγματος εάν η Δύση δοκιμάσει κατά μέτωπο τη νοοτροπία της πολιορκίας της Ρωσίας στην Ουκρανία.
Άλλοι έκαναν αυτές τις ερωτήσεις, πολύ πριν από τον Μπάιντεν. Τις πρώτες μέρες της κουβανικής πυραυλικής κρίσης του Οκτωβρίου του 1962, όταν οι αρχηγοί του γενικού επιτελείου των ΗΠΑ τηρούσαν σκληρή γραμμή, ο Πρόεδρος John F Kennedy εξέφρασε τα βασικά ζητήματα όχι με στρατιωτικούς όρους, αλλά με όρους αντίληψης. Είπε σε μια συνεδρίαση της ExComm (της Εκτελεστικής Επιτροπής του Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλειας), «Επιτρέψτε μου να πω, πρώτα, για το ποιο είναι το πρόβλημα, από την άποψή μου… θα πρέπει να σκεφτούμε γιατί το έκαναν οι Ρώσοι.’
Τα αποχαρακτηρισμένα αρχεία αυτής της καίριας στιγμής της ιστορίας αποκαλύπτουν ότι ο Κένεντι μίλησε για αποκλεισμό, για τη σημασία να δοθεί στον Χρουστσόφ μια διέξοδος και να αποφευχθεί η κλιμάκωση στα πυρηνικά όπλα, όλα αυτά διατηρώντας τη διεθνή αξιοπιστία των ΗΠΑ. Ο στρατηγός Curtis E LeMay, αρχηγός του επιτελείου της Πολεμικής Αεροπορίας των ΗΠΑ, απάντησε: «Αυτός ο αποκλεισμός και η πολιτική δράση, βλέπω ότι οδηγεί σε πόλεμο… Αυτό είναι σχεδόν τόσο κακό όσο ο κατευνασμός στο Μόναχο.» Οι αρχηγοί ήταν ομόφωνοι προτείνοντας την άμεση στρατιωτική δράση. Ο Κένεντι τους ευχαρίστησε, ξερά, και, τις επόμενες μέρες, έκανε ακριβώς το αντίθετο.
«Και έκαναν λάθος», καταλήγει ο ιστορικός Martin J Sherwin σε ένα πρόσφατο βιβλίο για τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων σε πυρηνικές κρίσεις. «Αν ο πρόεδρος δεν επέμενε σε αποκλεισμό, αν είχε δεχτεί τις συστάσεις των αρχηγών (που επίσης ευνοούνται από την πλειοψηφία των συμβούλων του στην ExComm), άθελά του θα είχε επισπεύσει έναν πυρηνικό πόλεμο» (7).
Το κεντρικό ζήτημα είναι πράγματι η σημασία της πυρηνικής απειλής στην οποία η Ρωσία έχει τυλίξει την προμελετημένη συμβατική της επίθεση. Ο πρόεδρος της Ουκρανίας Volodymyr Zelensky αμφιβάλλει ότι ο Πούτιν θα χρησιμοποιήσει πραγματικά πυρηνικά όπλα: «Νομίζω ότι η απειλή ενός πυρηνικού πολέμου είναι μπλόφα. Είναι ένα πράγμα να είσαι δολοφόνος. Είναι άλλο να αυτοκτονείς. Κάθε χρήση πυρηνικών όπλων σημαίνει το τέλος για όλες τις πλευρές, όχι μόνο για το άτομο που τα χρησιμοποιεί» (8).
Με τον κίνδυνο να φανεί χωρίς αυτοπεποίθηση, ο Μπάιντεν φαίνεται να έχει επιφυλαχθεί για τη κρίση του. Προς το παρόν συγκρατεί τους πιο επιθετικούς συμμάχους του, όπως η Πολωνία, και επικεντρώνεται στην καταναγκαστική ισχύ των οικονομικών κυρώσεων, αντί σε οποιαδήποτε πρωτοβουλία που θα μπορούσε να δώσει στον Πούτιν μια δικαιολογία για κλιμάκωση — ξεκινώντας από τη χρήση τακτικών πυρηνικών όπλων, εκ των οποίων Η Ρωσία πιστεύεται ότι έχει περίπου 2.000.
«Ο Πούτιν μπλοφάρει στα πυρηνικά»
Κάνει λάθος ο Μπάιντεν; Στις 14 Μαρτίου, ο στρατηγός Rick J Hillier, πρώην αρχηγός του επιτελείου άμυνας του Καναδά, είπε στο CBS ότι το ΝΑΤΟ πρέπει να επιβάλει μια ζώνη απαγόρευσης πτήσεων πάνω από την Ουκρανία επειδή ο Πούτιν μπλοφάρει. Ο John Feehery, πρώην διευθυντής επικοινωνίας του Whip της πλειοψηφίας της Βουλής των Αντιπροσώπων , είπε : «Η αδυναμία του Μπάιντεν στην Ουκρανία προκάλεσε [τη] ρωσική εισβολή… Όταν ο Πούτιν άφησε να εννοηθεί ότι ήταν πρόθυμος να χρησιμοποιήσει πυρηνικά όπλα για να επιτύχει τους στόχους του, ο Μπάιντεν είπε ότι δεν επρόκειτο να χρησιμοποιήσουμε τα δικά μας, κάτι που μου φαίνεται ότι καταστρέφει τον σκοπό για να έχουμε αυτά τα όπλα εξαρχής. Εάν αρνούμαστε να τα χρησιμοποιήσουμε, γιατί τα έχουμε;» (9). Ο ιστορικός του Στάνφορντ Νάιλ Φέργκιουσον συμφωνεί: «Ο Πούτιν μπλοφάρει για τα πυρηνικά, δεν έπρεπε να κάνουμε πίσω.» Και εκνευρίζεται που «η κάλυψη των μέσων ενημέρωσης έχει γίνει τόσο συναισθηματική και αγνοεί τη στρατιωτική πραγματικότητα» (10).
Ποιες είναι όμως αυτές οι στρατιωτικές «πραγματικότητες»; Ποια είναι η φύση του προβλήματος; Είναι η πιθανότητα η Ρωσία να καταφύγει στην πρώτη χρήση πυρηνικών όπλων σε μια ένοπλη σύγκρουση που βρίσκεται ήδη σε εξέλιξη. Η Nina Tannenwald, της οποίας το βιβλίο The Nuclear Taboo (Cambridge, 2007) έχει γίνει ένα βασικό κείμενο στις διεθνείς σχέσεις, πιστεύει ότι ο κίνδυνος είναι πολύ μεγάλος και υποστηρίζει τη στρατηγική αναμονής των ΗΠΑ: «Παρά τις διάσπαρτες εκκλήσεις στις ΗΠΑ για δημιουργία μιας «ζώνης απαγόρευσης πτήσεων» πάνω από μέρος ή ολόκληρη την Ουκρανία, η κυβέρνηση Μπάιντεν αντιστάθηκε ευρέως. Στην πράξη, αυτό θα μπορούσε να σημαίνει κατάρριψη ρωσικών αεροπλάνων. Θα μπορούσε να οδηγήσει στον Τρίτο Παγκόσμιο Πόλεμο» (11).
Το πιο εντυπωσιακό χαρακτηριστικό του πολέμου στην Ουκρανία είναι το πυρηνικό σκηνικό της. Τα γεγονότα εκτυλίσσονται σαν ο κόσμος να ξαναμάθαινε βιαστικά το λεξιλόγιο και τα θεμελιώδη στοιχεία της πυρηνικής στρατηγικής, ξεχασμένα από τον Ψυχρό Πόλεμο. Αυτό ισχύει ασφαλώς για τα δυτικά μέσα ενημέρωσης και τις κυβερνήσεις, καθώς συνειδητοποιούν τις δυνητικά καταστροφικές διαδοχές γεγονότων που συνδέουν τις επιχειρησιακές-τακτικές και πολιτικο-στρατηγικές διαστάσεις της παρούσας τραγωδίας. Οι πολεμικές δηλώσεις ορισμένων ειδικών στις πρώτες μέρες του πολέμου έχουν δώσει τη θέση τους σε πιο ήρεμες αναλύσεις. Από πολλές απόψεις, είναι καιρός. Το Χάρκοβο δεν είναι Καμπούλ. Ειδικά δεδομένων των πρόσφατων ανησυχητικών εξελίξεων στη συζήτηση για τα πυρηνικά.
Μέχρι σχετικά πρόσφατα, η πυρηνική ορθοδοξία που καθιερώθηκε μετά τον Ψυχρό Πόλεμο, καθώς οι δύο υπερδυνάμεις μείωσαν τα στρατηγικά τους οπλοστάσια, είχε τοποθετήσει ορισμένα πυρηνικά όπλα σε ένα είδος περιφερειακής περιοχής του δόγματος: αυτά που είναι γνωστά ως «τακτικά» λόγω της μικρότερης ισχύος και εμβέλειάς τους . Από το 1945 έως τη δεκαετία του 1960, ήταν βασικό μέρος των πολεμικών σχεδίων των ΗΠΑ, ειδικά για το ευρωπαϊκό θέατρο. Εκείνη την εποχή, ο στόχος ήταν να αντιμετωπιστεί η συμβατική υπεροχή της Σοβιετικής Ένωσης με συντριπτική πυρηνική υπεροχή. Ο υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ John Foster Dulles, συγγραφέας του δόγματος των «μαζικών αντιποίνων», δήλωσε το 1955: «Οι Ηνωμένες Πολιτείες ειδικότερα διαθέτουν θαλάσσιες και αεροπορικές δυνάμεις εξοπλισμένες με νέα και ισχυρά όπλα ακριβείας που μπορούν να καταστρέψουν εντελώς στρατιωτικούς στόχους χωρίς να θέσουν σε κίνδυνο άσχετα πολιτικά κέντρα» (12). Ο Πρόεδρος Ντουάιτ Αϊζενχάουερ δήλωσε: «Δεν βλέπω κανένα λόγο να μην χρησιμοποιούνται ακριβώς όπως θα χρησιμοποιούσατε μια σφαίρα ή οτιδήποτε άλλο».
Ωστόσο, από τη δεκαετία του 1960, η προοπτική της «αμοιβαίας εξασφαλισμένης καταστροφής» μείωσε την πιθανότητα χρήσης τακτικών πυρηνικών όπλων, λόγω του κινδύνου κλιμάκωσης. Η έννοια του «περιορισμένου πυρηνικού χτυπήματος» σταδιακά έγινε αντιληπτή ως επικίνδυνη σοφιστεία. Ανεξάρτητα από τους ειδικούς που ήταν βέβαιοι ότι ένας πυρηνικός πόλεμος θα μπορούσε να «κερδηθεί» «βαθμολογώντας» την πυρηνική απάντηση κάποιου και ελέγχοντας τις «σκάλες της κλιμάκωσης» , ακόμη και ένα πυρηνικό όπλο (αυθαίρετα ) που χαρακτηρίστηκε ως «τακτικό» είχε ακόμα τη δυνατότητα να οδηγήσει σε ολοκληρωτική καταστροφή. Τα έργα του Thomas Schelling, ειδικά το The Strategy of Conflict (1960) και το Strategy and Arms Control (1961) συνέβαλαν σε αυτή τη νέα συνειδητοποίηση.
Επιλογές για τους υπεύθυνους λήψης αποφάσεων στις ΗΠΑ
Η απόρριψη της χρήσης πυρηνικών έγινε ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα του πυρηνικού δόγματος της Γαλλίας. Ενώ επιφυλάσσεται η επιλογή μιας «μοναδικής και μη ανανεώσιμης» προειδοποιητικής βολής, ο Πρόεδρος Εμανουέλ Μακρόν είπε τον Φεβρουάριο του 2020 ότι η Γαλλία πάντα «αρνούνταν να θεωρήσει τα πυρηνικά όπλα ως όπλο μάχης». Επέμεινε επίσης ότι η Γαλλία «δεν θα εμπλακεί ποτέ σε μια πυρηνική μάχη ή οποιαδήποτε μορφή σταδιακής απάντησης» (13).
Πριν από τη δεκαετία του 2010, φαινόταν πιθανό ότι άλλα κράτη με πυρηνικά όπλα θα μπορούσαν να υιοθετήσουν μια τέτοια δογματική στάση, σε συνδυασμό με το «ελάχιστο απαραίτητο» πυρηνικό οπλοστάσιο (η Γαλλία είχε λιγότερες από 300 κεφαλές). Και ήταν δυνατό να πιστέψουμε ότι, με λίγες εξαιρέσεις (όπως το Πακιστάν), τα τακτικά πυρηνικά όπλα είχαν «ξεθωριάσει στο παρασκήνιο του στρατιωτικού και πολιτικού σχεδιασμού και της ρητορικής» (14).
Όμως την τελευταία δεκαετία, η τάση έχει αντιστραφεί. Στον κόσμο των στρατηγικών μελετών, έχει υπάρξει μια επιστροφή στις «θεωρίες της [πυρηνικής] νίκης». Οι υποστηρικτές τους βασίζονται στο έργο παλαιότερων μελετητών όπως ο Χένρι Κίσινγκερ, ο οποίος αναρωτήθηκε στο βιβλίο του, Πυρηνικά Όπλα και Εξωτερική Πολιτική το 1957 για την επέκταση της αμερικανικής αποτρεπτικής δύναμης σε όλη την Ευρώπη σε μια εποχή που η απειλή της ολοκληρωτικής καταστροφής κρεμόταν πάνω από τις ίδιες τις ΗΠΑ: «Η εξάρτηση από τον ολοκληρωτικό πόλεμο ως κύριος αποτρεπτικός παράγοντας καταπραΰνει το σύστημα των συμμαχιών μας με δύο τρόπους: είτε οι σύμμαχοί μας πιστεύουν ότι οποιαδήποτε στρατιωτική προσπάθεια εκ μέρους τους είναι περιττή είτε μπορεί να οδηγηθούν στην πεποίθηση ότι η ειρήνη είναι προτιμότερη από τον πόλεμο ακόμη και με όρους που σχεδόν μοιάζουν με την παράδοση… Καθώς οι συνέπειες του ολοκληρωτικού πολέμου με σύγχρονα όπλα γίνονται καλύτερα κατανοητές … δεν είναι λογικό να υποθέσουμε ότι το Ηνωμένο Βασίλειο, και ακόμη περισσότερο οι Ηνωμένες Πολιτείες, θα ήταν διατεθειμένες να δεσμευτούν στην αυτοκτονία για να υπερασπιστούν μια συγκεκριμένη περιοχή … όποια κι αν είναι η σημασία της, για έναν εχθρό» (15).
Μία από τις προτεινόμενες λύσεις ήταν η επαναφορά των τακτικών πυρηνικών όπλων στη διαλεκτική της αποτροπής που επεκτάθηκε σε συμμαχικά εδάφη, έτσι ώστε να δοθεί στους λήπτες αποφάσεων των ΗΠΑ μια σειρά επιλογών μεταξύ του Αρμαγεδδώνα και της ήττας χωρίς πόλεμο. Η παγκόσμια αποτροπή «αποκαταστάθηκε» δημιουργώντας πρόσθετα σκαλοπάτια στην κλίμακα της κλιμάκωσης, τα οποία υποτίθεται ότι θα επέτρεπαν έναν υποαποκαλυπτικό αποτρεπτικό διάλογο – πριν ο ένας ή ο άλλος μεγάλος αντίπαλος νιώσει ότι τα βασικά του συμφέροντα απειληθούν και καταφύγει σε ακραία μέτρα. Πολλοί θεωρητικοί στη δεκαετία του 1970 προχώρησαν περαιτέρω αυτή τη λογική, ιδιαίτερα ο Κόλιν Γκρέι σε ένα άρθρο του 1979, που τώρα επιστρέφει στη μόδα, με τίτλο «Πυρηνική στρατηγική: η υπόθεση για μια θεωρία της νίκης» (16).
Οι θεωρητικοί της πυρηνικής νίκης σήμερα απορρίπτουν την «παράλυση» που έρχεται με ένα υπερβολικά άκαμπτο όραμα αποτροπής. Οι στρατηγικές τους πεποιθήσεις ήταν ημι-επίσημες στην Ανασκόπηση της Πυρηνικής Θέσης του 2018 της κυβέρνησης Τραμπ (17). Τι επιρροή είχαν αυτές οι θεωρίες στη Ρωσία; Έχει επιλέξει το Κρεμλίνο να συνδυάσει πυρηνικά και συμβατικά αποτρεπτικά μέσα σε μια επιχειρησιακή συνέχεια; Όποια κι αν είναι η αλήθεια, οι συγγραφείς που υπερασπίζονται την ιδέα της χρήσης τακτικών («χαμηλής απόδοσης» ή «υπερ χαμηλής απόδοσης») πυρηνικών όπλων τονίζουν τη σημασία της αντιμετώπισης αντιπάλων που υιοθετούν υβριδικές στρατηγικές. Τα αδίστακτα κράτη χωρίς πυρηνικό αποτρεπτικό μέσο θα μπαίνουν όλο και περισσότερο στον πειρασμό να παρουσιάσουν ένα τετελεσμένο γεγονός, στηρίζοντας την αποστροφή κινδύνου των κρατών που διαθέτουν πυρηνικά όπλα, τουλάχιστον όταν τα τελευταία αντιμετωπίζουν μια κρίση που δεν επηρεάζει την εθνική τους επικράτεια.
Αβεβαιότητες αποτρεπτικού διαλόγου
Αυτό δείχνει πώς η συζήτηση του Κίσινγκερ το 1957 για τις εγγενείς αδυναμίες της ευρύτερης πυρηνικής αποτροπής παραμένει επίκαιρη σήμερα. Τα οφέλη θα ήταν ακόμη μεγαλύτερα για ένα κράτος με πυρηνικό αποτρεπτικό μέσο — ένα κράτος με πυρηνικά όπλα που συμπεριφέρεται σαν κράτος απατεώνας. Αυτό ακριβώς κάνει η Ρωσία στην Ουκρανία. Ο δισταγμός της Δύσης να υιοθετήσει μια υπερβολικά σθεναρή απάντηση που θα μπορούσε να οδηγήσει σε πυρηνική κλιμάκωση ενισχύεται από τη συνειδητοποίησή της για το πώς θα έβλεπε η ιστορία όποιο μέρος – επιτιθέμενο ή θύμα – γινόταν το πρώτο που θα έσπαγε το πυρηνικό ταμπού μετά τη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι. Η Olga Oliker της International Crisis Group παραδέχεται ότι «τέτοια προσοχή και παραχωρήσεις μπορεί να μην φέρνουν συναισθηματική ικανοποίηση. Υπάρχει βεβαίως μια έκκληση σε προτάσεις που θα βοηθούσαν άμεσα τις δυνάμεις του ΝΑΤΟ την Ουκρανία. Αλλά αυτά θα αύξαναν δραματικά τον κίνδυνο ο πόλεμος να εξελιχθεί σε μια ευρύτερη, δυνητικά πυρηνική σύγκρουση. Ως εκ τούτου, οι δυτικοί ηγέτες θα πρέπει να τους απορρίψουν χωρίς έλεγχο. Κυριολεκτικά τίποτα άλλο δεν θα μπορούσε να είναι πιο επικίνδυνο».
Η «Τρίτη Πυρηνική Εποχή», που προαναγγέλθηκε από διάφορες κρίσεις την τελευταία δεκαετία, έχει ανατείλει στην Ουκρανία. Το 2018, ο ναύαρχος Pierre Vandier, τώρα αρχηγός του επιτελείου του γαλλικού ναυτικού, προσέφερε έναν ακριβή ορισμό αυτής της στροφής στη νέα στρατηγική εποχή, η οποία ξεκίνησε με την εισβολή της Ρωσίας: «Μια σειρά από δείκτες υποδηλώνουν ότι εισερχόμαστε σε μια νέα εποχή, τη Τρίτη Πυρηνική Εποχή, μετά την πρώτη, που ορίζεται από την αμοιβαία αποτροπή μεταξύ των δύο υπερδυνάμεων, και η δεύτερη, η οποία δημιούργησε ελπίδες για πλήρη και οριστική εξάλειψη των πυρηνικών όπλων μετά τον Ψυχρό Πόλεμο» (18).
Αυτή η τρίτη εποχή θα φέρει νέα ερωτήματα σχετικά με την αξιοπιστία — και τη συνάφεια — των «λογικών κανόνων … οδυνηρά μαθημένοι, όπως κατά τη διάρκεια της κουβανικής [πυραυλικής] κρίσης» (19). Θα υπάρξουν ερωτήματα σχετικά με τον ορθολογισμό των νέων παραγόντων που χρησιμοποιούν τα πυρηνικά τους αποτρεπτικά μέσα. Η αξία του πυρηνικού ταμπού, το οποίο ορισμένοι σήμερα αντιμετωπίζουν ως απόλυτο, θα επανεκτιμηθεί.
«Απελευθερωμένη δύναμη του ατόμου»
Ερωτήσεις όπως «Αν αρνούμαστε να τα χρησιμοποιήσουμε, γιατί τα έχουμε;» υποδηλώνουν ότι η προειδοποίηση του Άλμπερτ Αϊνστάιν από το 1946 μπορεί να εξακολουθεί να ισχύει: «Η απελευθερωμένη δύναμη του ατόμου έχει αλλάξει τα πάντα εκτός από τον τρόπο σκέψης μας.» Ωστόσο, ο Αϊνστάιν είχε κάνει λάθος . Τεράστιοι αριθμοί εγγράφων γράφτηκαν βιαστικά για να εξηγηθούν οι ισορροπίες και οι ανισορροπίες του διαλόγου για την αποτροπή. Η τρέχουσα χρησιμότητα αυτών των ιστορικών, θεωρητικών τεκμηρίων είναι πολύ μεταβλητή, καθώς η λογική τους καταλήγει συχνά σε παράλογα συμπεράσματα. Ωστόσο, περιλαμβάνουν ορισμένες έξυπνες αναλύσεις που ρίχνουν φως στην ουκρανική πυρηνική κρίση.
Ο καθηγητής της Κολούμπια Ρόμπερτ Τζέρβις (20), πρωτοπόρος της πολιτικής ψυχολογίας στις διεθνείς σχέσεις, προσπάθησε να αποδείξει ότι ήταν δυνατό να ξεπεραστούν τα άγχη για την ασφάλεια που κάνουν κάποιον να βλέπει τις πράξεις του ως αμυντικές και αυτές του ανταγωνιστή του ως «φυσικά» προσβλητικές. Ο Jervis υποστήριξε ότι το σπάσιμο του κύκλου ανασφάλειας που προκλήθηκε από αυτή τη στρέβλωση σήμαινε την ανάπτυξη ανταλλαγής σημάτων που θα επέτρεπαν τη διάκριση μεταξύ επιθετικών και αμυντικών όπλων στα οπλοστάσια των αντιπάλων κάποιου. Και η προσαρμογή της θεωρίας της προοπτικής στις πυρηνικές κρίσεις ανοίγει δυνατότητες διαφορετικής ερμηνείας της συμπεριφοράς της Ρωσίας, υποδηλώνοντας για παράδειγμα ότι η υιοθέτηση επιθετικών τακτικών υποκινείται συχνότερα από την αποστροφή για την απώλεια παρά από τις ελπίδες κέρδους.
Σε μια πυρηνική κρίση, όλες οι στρατηγικές δεν είναι βέλτιστες. Το ένα, ωστόσο, είναι χειρότερο από όλα τα υπόλοιπα: ο ισχυρισμός ότι ο αρχηγός του αντιπάλου είναι τρελός, ενώ ταυτόχρονα αντιμετωπίζει την αντιπαράθεση ως το «παιχνίδι της κότας». Αυτό θα οδηγήσει είτε σε αμοιβαία καταστροφή είτε σε ήττα χωρίς πόλεμο. Τις τελευταίες εβδομάδες, ορισμένοι φαίνεται να έχουν αποδεχτεί ότι η χειρότερη από όλες τις πιθανές επιλογές αξίζει να χαρακτηριστεί στρατηγική.
*Ο Ολιβιέ Ζάτζετς είναι λέκτορας στις πολιτικές επιστήμες στη νομική σχολή του Πανεπιστημίου Jean Moulin Lyon III.
(1) Steven Nelson, ‘That’s called World War III: Biden defends decision not to send jets to Ukraine’, New York Post, 11 March 2022.
(2) Bret Stephens, ‘Bring back the free world’, The New York Times International Edition, 27 January 2022.
(3) Jon Queally, ‘“Bringing humankind closer to annihilation”: World leaders denounce Trump’s new nuclear posture’, Common Dreams, 4 February 2018.
(4) Kristin Ven Bruusgaard, ‘The myth of Russia’s lowered nuclear threshold’, War on the Rocks, 22 September 2017, warontherocks.com/.
(5) Olga Oliker, ‘Putin’s nuclear bluff: How the West can make sure Russia’s threats stay hollow’, Foreign Affairs, 11 March 2022.
(6) Nadeem Badshah, ‘Tony Blair: West has fortnight to help end war in Ukraine’, The Guardian, London, 15 March 2022.
(7) Martin J Sherwin, Gambling with Armageddon: Nuclear Roulette from Hiroshima to the Cuban Missile Crisis, Knopf Doubleday, New York, 2020.
(8) Caroline Vakil, ‘Zelensky calls Putin nuclear threat a “bluff” ’, The Hill, 3 March 2022.
(9) John Feehery, ‘Biden’s weakness on Ukraine invited Russian invasion’, The Hill, 8 March 2022.
(10) Niall Ferguson, ‘Poutine bluffe sur le nucléaire, nous n’aurions pas dû reculer’ (Putin is bluffing on nuclear, we shouldn’t have backed down), L’Express, Paris, 12 March 2022.
(11) Nina Tannenwald, ‘“Limited” tactical nuclear weapons would be catastrophic’, Scientific American, 10 March 2022.
(12) Department of State Bulletin, US Department of State, 21 March 1955.
(13) Speech on defence strategy and deterrence at the École de Guerre, Paris, 7 February 2020.
(14) Hans M Kristensen and Matt Korda, ‘Tactical nuclear weapons 2019’, Bulletin of the Atomic Scientists, vol 75, no 5, 2019.
(15) Quoted in Lucien Poirier, Des stratégies nucléaires (On Nuclear Strategies), Paris, Hachette, 1977.
(16) See Olga Oliker, op cit.
(17) See Michael T Klare, ‘US resuscitates nuclear arms race’, Le Monde diplomatique, English edition, March 2018.
(18) Pierre Vandier, La dissuasion au Troisième âge nucléaire (Deterrence in the Third Nuclear Age), Paris, Le Rocher, 2018.
(19) Ibid.
(20) See Robert Jervis, The Logic of Images in International Relations, Columbia University Press, 1969, and How Statesmen Think, Princeton University Press, 2017.
Κάποιος θα μπορούσε να υποστηρίξει ότι δεν εναπόκειται στον νταή να πει πόση επιθετικότητα είναι «αποδεκτή» από χώρες που, με τη βοήθεια συμμάχων, επιδιώκουν να υπερασπιστούν τα σύνορά τους και το δικαίωμά τους στην ύπαρξη. Η προειδοποίηση του Stephens θα μπορούσε εξίσου να ισχύει και για προηγούμενες διεθνείς κρίσεις, όπως η εισβολή του Ιράκ στο Κουβέιτ το 1990. Αλλά το έδαφος που εισβάλλει σήμερα είναι η Ουκρανία, η οποία είναι πολύ μεγαλύτερη. Και ο επιτιθέμενος – η Ρωσία – έχει στρατηγικά επιχειρήματα εντελώς διαφορετικά από αυτά του Σαντάμ Χουσεΐν.
Για να κατανοήσουμε τα ζητήματα που διακυβεύονται στις σχέσεις ΗΠΑ-Ρωσίας σήμερα και τον εκνευρισμό του Τζο Μπάιντεν με τις ακραίες θέσεις ορισμένων από τους συμπατριώτες του Αμερικανούς και ορισμένους συμμάχους, αξίζει να θυμηθούμε τη δήλωση του Ρώσου υπουργού Εξωτερικών Σεργκέι Λαβρόφ το 2018 ότι το πυρηνικό δόγμα της Ρωσίας «περιορίζει αναμφισβήτητα τη χρήση πυρηνικών όπλων σε δύο… υποθετικά, εξ ολοκλήρου αμυντικά σενάρια. Είναι οι εξής: [πρώτον,] ως απάντηση σε μια επιθετική ενέργεια κατά της Ρωσίας ή/και κατά των συμμάχων μας, εάν χρησιμοποιηθούν πυρηνικά ή άλλα είδη όπλων μαζικής καταστροφής και [δεύτερον,] με τη χρήση συμβατικών όπλων, αλλά μόνο σε περίπτωση που η ίδια η ύπαρξη του κράτους θα κινδύνευε» (3).
Τα πυρηνικά δόγματα γίνονται για να ερμηνεύονται και οι ειδικοί της Ρωσίας έχουν συζητήσει εδώ και καιρό πώς ακριβώς (4). Στο Foreign Affairs, η Olga Oliker, διευθύντρια του προγράμματος για την Ευρώπη και την Κεντρική Ασία της International Crisis Group, γράφει ότι «αν και δεν έχει χρησιμοποιηθεί στο παρελθόν, η φράση του Πούτιν «ένα ειδικό καθεστώς μάχης» δεν φαίνεται να σηματοδοτεί μια σοβαρή αλλαγή στη ρωσική στάση» (5).
Αλλά, τουλάχιστον όσον αφορά το πώς γίνεται αντιληπτή η παρούσα κρίση, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε τις επιπτώσεις του δεύτερου σεναρίου στη δήλωση του Λαβρόφ το 2018 – μια υπαρξιακή απειλή για τη Ρωσία. Βλέπουν πράγματι οι ηγέτες της Ρωσίας το στρατηγικό καθεστώς της Ουκρανίας και επομένως την πιθανή ένταξη της στο ΝΑΤΟ ως κρίσιμης σημασίας; Εάν το κάνουν, αυτό θα εξηγούσε γιατί, σε αντίθεση με κάθε λογική και πολιτική , έδωσαν στο ΝΑΤΟ λόγο να λάβει θέση και ζημιώνοντας ανεπανόρθωτα τη διεθνή θέση της Ρωσίας , αποφασίζοντας έτσι ότι είναι ορθολογικό να επιτεθεί μονομερώς στην Ουκρανία — και στη συνέχεια να επιλέξει ωμή «πυρηνικοποίηση» της διπλωματίας της για την κρίση, έτσι ώστε να κρατήσουν έξω από τη σύγκρουση άλλους πιθανούς εμπόλεμους.
Είναι αυτός απλώς ένας κυνικός ελιγμός, με βάση την αδυναμία και τον δισταγμό της Δύσης, για να δοθεί στη Ρωσία η μεγαλύτερη δυνατή ελευθερία δράσης; Ο πρώην πρωθυπουργός της Βρετανίας Τόνι Μπλερ ρωτά στον ιστότοπο του thinktank του: «Είναι λογικό να πούμε στον [Πούτιν] εκ των προτέρων ότι ό,τι κι αν κάνει στρατιωτικά, θα αποκλείσουμε οποιαδήποτε μορφή στρατιωτικής απάντησης; Ίσως αυτή είναι η θέση μας και ίσως αυτή είναι η σωστή θέση, αλλά το να το σηματοδοτούμε συνεχώς και να απομακρύνουμε την αμφιβολία από το μυαλό του, είναι μια περίεργη τακτική» (6).
Ποιος θα αναλάμβανε την ευθύνη;
Ωστόσο, αν και ξεκάθαρα γίνονται διπλωματικοί ελιγμοί, ο οποίοι —με την ευθύνη για το τι θα ακολουθήσει— θα μπορούσαν να εξηγήσουν σε ποιο βαθμό αυτός ο ρωσικός κυνισμός, που επιδιώκει να επιτύχει τους στόχους του μέσω επιθετικής χάραξης κόκκινων γραμμών, πηγάζει επίσης από στρατηγική πεποίθηση που τροφοδοτείται από απογοητεύσεις που έχουν φτάσει στο απροχώρητο; Δεν θα πρέπει να υποτιμήσουμε τους κινδύνους αυτού του μείγματος εάν η Δύση δοκιμάσει κατά μέτωπο τη νοοτροπία της πολιορκίας της Ρωσίας στην Ουκρανία.
Άλλοι έκαναν αυτές τις ερωτήσεις, πολύ πριν από τον Μπάιντεν. Τις πρώτες μέρες της κουβανικής πυραυλικής κρίσης του Οκτωβρίου του 1962, όταν οι αρχηγοί του γενικού επιτελείου των ΗΠΑ τηρούσαν σκληρή γραμμή, ο Πρόεδρος John F Kennedy εξέφρασε τα βασικά ζητήματα όχι με στρατιωτικούς όρους, αλλά με όρους αντίληψης. Είπε σε μια συνεδρίαση της ExComm (της Εκτελεστικής Επιτροπής του Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλειας), «Επιτρέψτε μου να πω, πρώτα, για το ποιο είναι το πρόβλημα, από την άποψή μου… θα πρέπει να σκεφτούμε γιατί το έκαναν οι Ρώσοι.’
Τα αποχαρακτηρισμένα αρχεία αυτής της καίριας στιγμής της ιστορίας αποκαλύπτουν ότι ο Κένεντι μίλησε για αποκλεισμό, για τη σημασία να δοθεί στον Χρουστσόφ μια διέξοδος και να αποφευχθεί η κλιμάκωση στα πυρηνικά όπλα, όλα αυτά διατηρώντας τη διεθνή αξιοπιστία των ΗΠΑ. Ο στρατηγός Curtis E LeMay, αρχηγός του επιτελείου της Πολεμικής Αεροπορίας των ΗΠΑ, απάντησε: «Αυτός ο αποκλεισμός και η πολιτική δράση, βλέπω ότι οδηγεί σε πόλεμο… Αυτό είναι σχεδόν τόσο κακό όσο ο κατευνασμός στο Μόναχο.» Οι αρχηγοί ήταν ομόφωνοι προτείνοντας την άμεση στρατιωτική δράση. Ο Κένεντι τους ευχαρίστησε, ξερά, και, τις επόμενες μέρες, έκανε ακριβώς το αντίθετο.
«Και έκαναν λάθος», καταλήγει ο ιστορικός Martin J Sherwin σε ένα πρόσφατο βιβλίο για τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων σε πυρηνικές κρίσεις. «Αν ο πρόεδρος δεν επέμενε σε αποκλεισμό, αν είχε δεχτεί τις συστάσεις των αρχηγών (που επίσης ευνοούνται από την πλειοψηφία των συμβούλων του στην ExComm), άθελά του θα είχε επισπεύσει έναν πυρηνικό πόλεμο» (7).
Το κεντρικό ζήτημα είναι πράγματι η σημασία της πυρηνικής απειλής στην οποία η Ρωσία έχει τυλίξει την προμελετημένη συμβατική της επίθεση. Ο πρόεδρος της Ουκρανίας Volodymyr Zelensky αμφιβάλλει ότι ο Πούτιν θα χρησιμοποιήσει πραγματικά πυρηνικά όπλα: «Νομίζω ότι η απειλή ενός πυρηνικού πολέμου είναι μπλόφα. Είναι ένα πράγμα να είσαι δολοφόνος. Είναι άλλο να αυτοκτονείς. Κάθε χρήση πυρηνικών όπλων σημαίνει το τέλος για όλες τις πλευρές, όχι μόνο για το άτομο που τα χρησιμοποιεί» (8).
Με τον κίνδυνο να φανεί χωρίς αυτοπεποίθηση, ο Μπάιντεν φαίνεται να έχει επιφυλαχθεί για τη κρίση του. Προς το παρόν συγκρατεί τους πιο επιθετικούς συμμάχους του, όπως η Πολωνία, και επικεντρώνεται στην καταναγκαστική ισχύ των οικονομικών κυρώσεων, αντί σε οποιαδήποτε πρωτοβουλία που θα μπορούσε να δώσει στον Πούτιν μια δικαιολογία για κλιμάκωση — ξεκινώντας από τη χρήση τακτικών πυρηνικών όπλων, εκ των οποίων Η Ρωσία πιστεύεται ότι έχει περίπου 2.000.
«Ο Πούτιν μπλοφάρει στα πυρηνικά»
Κάνει λάθος ο Μπάιντεν; Στις 14 Μαρτίου, ο στρατηγός Rick J Hillier, πρώην αρχηγός του επιτελείου άμυνας του Καναδά, είπε στο CBS ότι το ΝΑΤΟ πρέπει να επιβάλει μια ζώνη απαγόρευσης πτήσεων πάνω από την Ουκρανία επειδή ο Πούτιν μπλοφάρει. Ο John Feehery, πρώην διευθυντής επικοινωνίας του Whip της πλειοψηφίας της Βουλής των Αντιπροσώπων , είπε : «Η αδυναμία του Μπάιντεν στην Ουκρανία προκάλεσε [τη] ρωσική εισβολή… Όταν ο Πούτιν άφησε να εννοηθεί ότι ήταν πρόθυμος να χρησιμοποιήσει πυρηνικά όπλα για να επιτύχει τους στόχους του, ο Μπάιντεν είπε ότι δεν επρόκειτο να χρησιμοποιήσουμε τα δικά μας, κάτι που μου φαίνεται ότι καταστρέφει τον σκοπό για να έχουμε αυτά τα όπλα εξαρχής. Εάν αρνούμαστε να τα χρησιμοποιήσουμε, γιατί τα έχουμε;» (9). Ο ιστορικός του Στάνφορντ Νάιλ Φέργκιουσον συμφωνεί: «Ο Πούτιν μπλοφάρει για τα πυρηνικά, δεν έπρεπε να κάνουμε πίσω.» Και εκνευρίζεται που «η κάλυψη των μέσων ενημέρωσης έχει γίνει τόσο συναισθηματική και αγνοεί τη στρατιωτική πραγματικότητα» (10).
Ποιες είναι όμως αυτές οι στρατιωτικές «πραγματικότητες»; Ποια είναι η φύση του προβλήματος; Είναι η πιθανότητα η Ρωσία να καταφύγει στην πρώτη χρήση πυρηνικών όπλων σε μια ένοπλη σύγκρουση που βρίσκεται ήδη σε εξέλιξη. Η Nina Tannenwald, της οποίας το βιβλίο The Nuclear Taboo (Cambridge, 2007) έχει γίνει ένα βασικό κείμενο στις διεθνείς σχέσεις, πιστεύει ότι ο κίνδυνος είναι πολύ μεγάλος και υποστηρίζει τη στρατηγική αναμονής των ΗΠΑ: «Παρά τις διάσπαρτες εκκλήσεις στις ΗΠΑ για δημιουργία μιας «ζώνης απαγόρευσης πτήσεων» πάνω από μέρος ή ολόκληρη την Ουκρανία, η κυβέρνηση Μπάιντεν αντιστάθηκε ευρέως. Στην πράξη, αυτό θα μπορούσε να σημαίνει κατάρριψη ρωσικών αεροπλάνων. Θα μπορούσε να οδηγήσει στον Τρίτο Παγκόσμιο Πόλεμο» (11).
Το πιο εντυπωσιακό χαρακτηριστικό του πολέμου στην Ουκρανία είναι το πυρηνικό σκηνικό της. Τα γεγονότα εκτυλίσσονται σαν ο κόσμος να ξαναμάθαινε βιαστικά το λεξιλόγιο και τα θεμελιώδη στοιχεία της πυρηνικής στρατηγικής, ξεχασμένα από τον Ψυχρό Πόλεμο. Αυτό ισχύει ασφαλώς για τα δυτικά μέσα ενημέρωσης και τις κυβερνήσεις, καθώς συνειδητοποιούν τις δυνητικά καταστροφικές διαδοχές γεγονότων που συνδέουν τις επιχειρησιακές-τακτικές και πολιτικο-στρατηγικές διαστάσεις της παρούσας τραγωδίας. Οι πολεμικές δηλώσεις ορισμένων ειδικών στις πρώτες μέρες του πολέμου έχουν δώσει τη θέση τους σε πιο ήρεμες αναλύσεις. Από πολλές απόψεις, είναι καιρός. Το Χάρκοβο δεν είναι Καμπούλ. Ειδικά δεδομένων των πρόσφατων ανησυχητικών εξελίξεων στη συζήτηση για τα πυρηνικά.
Μέχρι σχετικά πρόσφατα, η πυρηνική ορθοδοξία που καθιερώθηκε μετά τον Ψυχρό Πόλεμο, καθώς οι δύο υπερδυνάμεις μείωσαν τα στρατηγικά τους οπλοστάσια, είχε τοποθετήσει ορισμένα πυρηνικά όπλα σε ένα είδος περιφερειακής περιοχής του δόγματος: αυτά που είναι γνωστά ως «τακτικά» λόγω της μικρότερης ισχύος και εμβέλειάς τους . Από το 1945 έως τη δεκαετία του 1960, ήταν βασικό μέρος των πολεμικών σχεδίων των ΗΠΑ, ειδικά για το ευρωπαϊκό θέατρο. Εκείνη την εποχή, ο στόχος ήταν να αντιμετωπιστεί η συμβατική υπεροχή της Σοβιετικής Ένωσης με συντριπτική πυρηνική υπεροχή. Ο υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ John Foster Dulles, συγγραφέας του δόγματος των «μαζικών αντιποίνων», δήλωσε το 1955: «Οι Ηνωμένες Πολιτείες ειδικότερα διαθέτουν θαλάσσιες και αεροπορικές δυνάμεις εξοπλισμένες με νέα και ισχυρά όπλα ακριβείας που μπορούν να καταστρέψουν εντελώς στρατιωτικούς στόχους χωρίς να θέσουν σε κίνδυνο άσχετα πολιτικά κέντρα» (12). Ο Πρόεδρος Ντουάιτ Αϊζενχάουερ δήλωσε: «Δεν βλέπω κανένα λόγο να μην χρησιμοποιούνται ακριβώς όπως θα χρησιμοποιούσατε μια σφαίρα ή οτιδήποτε άλλο».
Ωστόσο, από τη δεκαετία του 1960, η προοπτική της «αμοιβαίας εξασφαλισμένης καταστροφής» μείωσε την πιθανότητα χρήσης τακτικών πυρηνικών όπλων, λόγω του κινδύνου κλιμάκωσης. Η έννοια του «περιορισμένου πυρηνικού χτυπήματος» σταδιακά έγινε αντιληπτή ως επικίνδυνη σοφιστεία. Ανεξάρτητα από τους ειδικούς που ήταν βέβαιοι ότι ένας πυρηνικός πόλεμος θα μπορούσε να «κερδηθεί» «βαθμολογώντας» την πυρηνική απάντηση κάποιου και ελέγχοντας τις «σκάλες της κλιμάκωσης» , ακόμη και ένα πυρηνικό όπλο (αυθαίρετα ) που χαρακτηρίστηκε ως «τακτικό» είχε ακόμα τη δυνατότητα να οδηγήσει σε ολοκληρωτική καταστροφή. Τα έργα του Thomas Schelling, ειδικά το The Strategy of Conflict (1960) και το Strategy and Arms Control (1961) συνέβαλαν σε αυτή τη νέα συνειδητοποίηση.
Επιλογές για τους υπεύθυνους λήψης αποφάσεων στις ΗΠΑ
Η απόρριψη της χρήσης πυρηνικών έγινε ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα του πυρηνικού δόγματος της Γαλλίας. Ενώ επιφυλάσσεται η επιλογή μιας «μοναδικής και μη ανανεώσιμης» προειδοποιητικής βολής, ο Πρόεδρος Εμανουέλ Μακρόν είπε τον Φεβρουάριο του 2020 ότι η Γαλλία πάντα «αρνούνταν να θεωρήσει τα πυρηνικά όπλα ως όπλο μάχης». Επέμεινε επίσης ότι η Γαλλία «δεν θα εμπλακεί ποτέ σε μια πυρηνική μάχη ή οποιαδήποτε μορφή σταδιακής απάντησης» (13).
Πριν από τη δεκαετία του 2010, φαινόταν πιθανό ότι άλλα κράτη με πυρηνικά όπλα θα μπορούσαν να υιοθετήσουν μια τέτοια δογματική στάση, σε συνδυασμό με το «ελάχιστο απαραίτητο» πυρηνικό οπλοστάσιο (η Γαλλία είχε λιγότερες από 300 κεφαλές). Και ήταν δυνατό να πιστέψουμε ότι, με λίγες εξαιρέσεις (όπως το Πακιστάν), τα τακτικά πυρηνικά όπλα είχαν «ξεθωριάσει στο παρασκήνιο του στρατιωτικού και πολιτικού σχεδιασμού και της ρητορικής» (14).
Όμως την τελευταία δεκαετία, η τάση έχει αντιστραφεί. Στον κόσμο των στρατηγικών μελετών, έχει υπάρξει μια επιστροφή στις «θεωρίες της [πυρηνικής] νίκης». Οι υποστηρικτές τους βασίζονται στο έργο παλαιότερων μελετητών όπως ο Χένρι Κίσινγκερ, ο οποίος αναρωτήθηκε στο βιβλίο του, Πυρηνικά Όπλα και Εξωτερική Πολιτική το 1957 για την επέκταση της αμερικανικής αποτρεπτικής δύναμης σε όλη την Ευρώπη σε μια εποχή που η απειλή της ολοκληρωτικής καταστροφής κρεμόταν πάνω από τις ίδιες τις ΗΠΑ: «Η εξάρτηση από τον ολοκληρωτικό πόλεμο ως κύριος αποτρεπτικός παράγοντας καταπραΰνει το σύστημα των συμμαχιών μας με δύο τρόπους: είτε οι σύμμαχοί μας πιστεύουν ότι οποιαδήποτε στρατιωτική προσπάθεια εκ μέρους τους είναι περιττή είτε μπορεί να οδηγηθούν στην πεποίθηση ότι η ειρήνη είναι προτιμότερη από τον πόλεμο ακόμη και με όρους που σχεδόν μοιάζουν με την παράδοση… Καθώς οι συνέπειες του ολοκληρωτικού πολέμου με σύγχρονα όπλα γίνονται καλύτερα κατανοητές … δεν είναι λογικό να υποθέσουμε ότι το Ηνωμένο Βασίλειο, και ακόμη περισσότερο οι Ηνωμένες Πολιτείες, θα ήταν διατεθειμένες να δεσμευτούν στην αυτοκτονία για να υπερασπιστούν μια συγκεκριμένη περιοχή … όποια κι αν είναι η σημασία της, για έναν εχθρό» (15).
Μία από τις προτεινόμενες λύσεις ήταν η επαναφορά των τακτικών πυρηνικών όπλων στη διαλεκτική της αποτροπής που επεκτάθηκε σε συμμαχικά εδάφη, έτσι ώστε να δοθεί στους λήπτες αποφάσεων των ΗΠΑ μια σειρά επιλογών μεταξύ του Αρμαγεδδώνα και της ήττας χωρίς πόλεμο. Η παγκόσμια αποτροπή «αποκαταστάθηκε» δημιουργώντας πρόσθετα σκαλοπάτια στην κλίμακα της κλιμάκωσης, τα οποία υποτίθεται ότι θα επέτρεπαν έναν υποαποκαλυπτικό αποτρεπτικό διάλογο – πριν ο ένας ή ο άλλος μεγάλος αντίπαλος νιώσει ότι τα βασικά του συμφέροντα απειληθούν και καταφύγει σε ακραία μέτρα. Πολλοί θεωρητικοί στη δεκαετία του 1970 προχώρησαν περαιτέρω αυτή τη λογική, ιδιαίτερα ο Κόλιν Γκρέι σε ένα άρθρο του 1979, που τώρα επιστρέφει στη μόδα, με τίτλο «Πυρηνική στρατηγική: η υπόθεση για μια θεωρία της νίκης» (16).
Οι θεωρητικοί της πυρηνικής νίκης σήμερα απορρίπτουν την «παράλυση» που έρχεται με ένα υπερβολικά άκαμπτο όραμα αποτροπής. Οι στρατηγικές τους πεποιθήσεις ήταν ημι-επίσημες στην Ανασκόπηση της Πυρηνικής Θέσης του 2018 της κυβέρνησης Τραμπ (17). Τι επιρροή είχαν αυτές οι θεωρίες στη Ρωσία; Έχει επιλέξει το Κρεμλίνο να συνδυάσει πυρηνικά και συμβατικά αποτρεπτικά μέσα σε μια επιχειρησιακή συνέχεια; Όποια κι αν είναι η αλήθεια, οι συγγραφείς που υπερασπίζονται την ιδέα της χρήσης τακτικών («χαμηλής απόδοσης» ή «υπερ χαμηλής απόδοσης») πυρηνικών όπλων τονίζουν τη σημασία της αντιμετώπισης αντιπάλων που υιοθετούν υβριδικές στρατηγικές. Τα αδίστακτα κράτη χωρίς πυρηνικό αποτρεπτικό μέσο θα μπαίνουν όλο και περισσότερο στον πειρασμό να παρουσιάσουν ένα τετελεσμένο γεγονός, στηρίζοντας την αποστροφή κινδύνου των κρατών που διαθέτουν πυρηνικά όπλα, τουλάχιστον όταν τα τελευταία αντιμετωπίζουν μια κρίση που δεν επηρεάζει την εθνική τους επικράτεια.
Αβεβαιότητες αποτρεπτικού διαλόγου
Αυτό δείχνει πώς η συζήτηση του Κίσινγκερ το 1957 για τις εγγενείς αδυναμίες της ευρύτερης πυρηνικής αποτροπής παραμένει επίκαιρη σήμερα. Τα οφέλη θα ήταν ακόμη μεγαλύτερα για ένα κράτος με πυρηνικό αποτρεπτικό μέσο — ένα κράτος με πυρηνικά όπλα που συμπεριφέρεται σαν κράτος απατεώνας. Αυτό ακριβώς κάνει η Ρωσία στην Ουκρανία. Ο δισταγμός της Δύσης να υιοθετήσει μια υπερβολικά σθεναρή απάντηση που θα μπορούσε να οδηγήσει σε πυρηνική κλιμάκωση ενισχύεται από τη συνειδητοποίησή της για το πώς θα έβλεπε η ιστορία όποιο μέρος – επιτιθέμενο ή θύμα – γινόταν το πρώτο που θα έσπαγε το πυρηνικό ταμπού μετά τη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι. Η Olga Oliker της International Crisis Group παραδέχεται ότι «τέτοια προσοχή και παραχωρήσεις μπορεί να μην φέρνουν συναισθηματική ικανοποίηση. Υπάρχει βεβαίως μια έκκληση σε προτάσεις που θα βοηθούσαν άμεσα τις δυνάμεις του ΝΑΤΟ την Ουκρανία. Αλλά αυτά θα αύξαναν δραματικά τον κίνδυνο ο πόλεμος να εξελιχθεί σε μια ευρύτερη, δυνητικά πυρηνική σύγκρουση. Ως εκ τούτου, οι δυτικοί ηγέτες θα πρέπει να τους απορρίψουν χωρίς έλεγχο. Κυριολεκτικά τίποτα άλλο δεν θα μπορούσε να είναι πιο επικίνδυνο».
Η «Τρίτη Πυρηνική Εποχή», που προαναγγέλθηκε από διάφορες κρίσεις την τελευταία δεκαετία, έχει ανατείλει στην Ουκρανία. Το 2018, ο ναύαρχος Pierre Vandier, τώρα αρχηγός του επιτελείου του γαλλικού ναυτικού, προσέφερε έναν ακριβή ορισμό αυτής της στροφής στη νέα στρατηγική εποχή, η οποία ξεκίνησε με την εισβολή της Ρωσίας: «Μια σειρά από δείκτες υποδηλώνουν ότι εισερχόμαστε σε μια νέα εποχή, τη Τρίτη Πυρηνική Εποχή, μετά την πρώτη, που ορίζεται από την αμοιβαία αποτροπή μεταξύ των δύο υπερδυνάμεων, και η δεύτερη, η οποία δημιούργησε ελπίδες για πλήρη και οριστική εξάλειψη των πυρηνικών όπλων μετά τον Ψυχρό Πόλεμο» (18).
Αυτή η τρίτη εποχή θα φέρει νέα ερωτήματα σχετικά με την αξιοπιστία — και τη συνάφεια — των «λογικών κανόνων … οδυνηρά μαθημένοι, όπως κατά τη διάρκεια της κουβανικής [πυραυλικής] κρίσης» (19). Θα υπάρξουν ερωτήματα σχετικά με τον ορθολογισμό των νέων παραγόντων που χρησιμοποιούν τα πυρηνικά τους αποτρεπτικά μέσα. Η αξία του πυρηνικού ταμπού, το οποίο ορισμένοι σήμερα αντιμετωπίζουν ως απόλυτο, θα επανεκτιμηθεί.
«Απελευθερωμένη δύναμη του ατόμου»
Ερωτήσεις όπως «Αν αρνούμαστε να τα χρησιμοποιήσουμε, γιατί τα έχουμε;» υποδηλώνουν ότι η προειδοποίηση του Άλμπερτ Αϊνστάιν από το 1946 μπορεί να εξακολουθεί να ισχύει: «Η απελευθερωμένη δύναμη του ατόμου έχει αλλάξει τα πάντα εκτός από τον τρόπο σκέψης μας.» Ωστόσο, ο Αϊνστάιν είχε κάνει λάθος . Τεράστιοι αριθμοί εγγράφων γράφτηκαν βιαστικά για να εξηγηθούν οι ισορροπίες και οι ανισορροπίες του διαλόγου για την αποτροπή. Η τρέχουσα χρησιμότητα αυτών των ιστορικών, θεωρητικών τεκμηρίων είναι πολύ μεταβλητή, καθώς η λογική τους καταλήγει συχνά σε παράλογα συμπεράσματα. Ωστόσο, περιλαμβάνουν ορισμένες έξυπνες αναλύσεις που ρίχνουν φως στην ουκρανική πυρηνική κρίση.
Ο καθηγητής της Κολούμπια Ρόμπερτ Τζέρβις (20), πρωτοπόρος της πολιτικής ψυχολογίας στις διεθνείς σχέσεις, προσπάθησε να αποδείξει ότι ήταν δυνατό να ξεπεραστούν τα άγχη για την ασφάλεια που κάνουν κάποιον να βλέπει τις πράξεις του ως αμυντικές και αυτές του ανταγωνιστή του ως «φυσικά» προσβλητικές. Ο Jervis υποστήριξε ότι το σπάσιμο του κύκλου ανασφάλειας που προκλήθηκε από αυτή τη στρέβλωση σήμαινε την ανάπτυξη ανταλλαγής σημάτων που θα επέτρεπαν τη διάκριση μεταξύ επιθετικών και αμυντικών όπλων στα οπλοστάσια των αντιπάλων κάποιου. Και η προσαρμογή της θεωρίας της προοπτικής στις πυρηνικές κρίσεις ανοίγει δυνατότητες διαφορετικής ερμηνείας της συμπεριφοράς της Ρωσίας, υποδηλώνοντας για παράδειγμα ότι η υιοθέτηση επιθετικών τακτικών υποκινείται συχνότερα από την αποστροφή για την απώλεια παρά από τις ελπίδες κέρδους.
Σε μια πυρηνική κρίση, όλες οι στρατηγικές δεν είναι βέλτιστες. Το ένα, ωστόσο, είναι χειρότερο από όλα τα υπόλοιπα: ο ισχυρισμός ότι ο αρχηγός του αντιπάλου είναι τρελός, ενώ ταυτόχρονα αντιμετωπίζει την αντιπαράθεση ως το «παιχνίδι της κότας». Αυτό θα οδηγήσει είτε σε αμοιβαία καταστροφή είτε σε ήττα χωρίς πόλεμο. Τις τελευταίες εβδομάδες, ορισμένοι φαίνεται να έχουν αποδεχτεί ότι η χειρότερη από όλες τις πιθανές επιλογές αξίζει να χαρακτηριστεί στρατηγική.
*Ο Ολιβιέ Ζάτζετς είναι λέκτορας στις πολιτικές επιστήμες στη νομική σχολή του Πανεπιστημίου Jean Moulin Lyon III.
(1) Steven Nelson, ‘That’s called World War III: Biden defends decision not to send jets to Ukraine’, New York Post, 11 March 2022.
(2) Bret Stephens, ‘Bring back the free world’, The New York Times International Edition, 27 January 2022.
(3) Jon Queally, ‘“Bringing humankind closer to annihilation”: World leaders denounce Trump’s new nuclear posture’, Common Dreams, 4 February 2018.
(4) Kristin Ven Bruusgaard, ‘The myth of Russia’s lowered nuclear threshold’, War on the Rocks, 22 September 2017, warontherocks.com/.
(5) Olga Oliker, ‘Putin’s nuclear bluff: How the West can make sure Russia’s threats stay hollow’, Foreign Affairs, 11 March 2022.
(6) Nadeem Badshah, ‘Tony Blair: West has fortnight to help end war in Ukraine’, The Guardian, London, 15 March 2022.
(7) Martin J Sherwin, Gambling with Armageddon: Nuclear Roulette from Hiroshima to the Cuban Missile Crisis, Knopf Doubleday, New York, 2020.
(8) Caroline Vakil, ‘Zelensky calls Putin nuclear threat a “bluff” ’, The Hill, 3 March 2022.
(9) John Feehery, ‘Biden’s weakness on Ukraine invited Russian invasion’, The Hill, 8 March 2022.
(10) Niall Ferguson, ‘Poutine bluffe sur le nucléaire, nous n’aurions pas dû reculer’ (Putin is bluffing on nuclear, we shouldn’t have backed down), L’Express, Paris, 12 March 2022.
(11) Nina Tannenwald, ‘“Limited” tactical nuclear weapons would be catastrophic’, Scientific American, 10 March 2022.
(12) Department of State Bulletin, US Department of State, 21 March 1955.
(13) Speech on defence strategy and deterrence at the École de Guerre, Paris, 7 February 2020.
(14) Hans M Kristensen and Matt Korda, ‘Tactical nuclear weapons 2019’, Bulletin of the Atomic Scientists, vol 75, no 5, 2019.
(15) Quoted in Lucien Poirier, Des stratégies nucléaires (On Nuclear Strategies), Paris, Hachette, 1977.
(16) See Olga Oliker, op cit.
(17) See Michael T Klare, ‘US resuscitates nuclear arms race’, Le Monde diplomatique, English edition, March 2018.
(18) Pierre Vandier, La dissuasion au Troisième âge nucléaire (Deterrence in the Third Nuclear Age), Paris, Le Rocher, 2018.
(19) Ibid.
(20) See Robert Jervis, The Logic of Images in International Relations, Columbia University Press, 1969, and How Statesmen Think, Princeton University Press, 2017.
Πηγή : militaire.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου