Κορωνοϊός: Η πλειοψηφική επιστημονική θέση που αποσιωπάται

geralt / pixabay

Στις 5 Οκτωβρίου του 2020, τρεις επιστήμονες έδωσαν στη δημοσιότητα μία διακήρυξη σχετικά με τον κορωνοϊό. Τη «Διακήρυξη του Γκρέιτ Μπάρινγκτον». Τις επόμενες ημέρες την συνυπέγραψαν άλλοι 43 επιστήμονες από όλο τον κόσμο και σύμφωνα με την επίσημη ιστοσελίδα της διακήρυξης, μέχρι σήμερα την έχουν συνολικά υπογράψει 11.791 επιστήμονες. Η Διακήρυξη δεν έτυχε δημοσιότητας στην Ελλάδα. Ας διαβάσουμε ένα τμήμα της:

«Η πιο κοινωνικά ευαίσθητη προσέγγιση που εξισορροπεί τους κινδύνους και τα οφέλη από την επίτευξη της «ανοσίας αγέλης» είναι να επιτραπεί σε εκείνους που διατρέχουν τον ελάχιστο κίνδυνο θανάτου να ζήσουν τη ζωή τους κανονικά, για να αποκτήσουν ανοσία στον ιό μέσω φυσικής λοίμωξης, προστατεύοντας καλύτερα όσους διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο. Αυτό ονομάζουμε Εστιασμένη Προστασία (Focused Protection).

Η υιοθέτηση μέτρων για την προστασία των ευάλωτων θα πρέπει να είναι ο κεντρικός στόχος των πολιτικών προστασίας της δημόσιας υγείας από την COVID-19. Για παράδειγμα, τα γηροκομεία πρέπει να χρησιμοποιούν προσωπικό με επίκτητη ανοσία και να εκτελούν συχνές δοκιμές PCR για το υπόλοιπο προσωπικό και όλους τους επισκέπτες. Η εναλλαγή προσωπικού πρέπει να ελαχιστοποιηθεί. Οι συνταξιούχοι που ζουν στο σπίτι πρέπει να παραλαμβάνουν τα είδη παντοπωλείου και άλλα είδη πρώτης ανάγκης με παράδοση κατ’ οίκον. Όταν είναι δυνατό, θα πρέπει να μπορούν να συναντούν μέλη της οικογένειάς τους σε εξωτερικούς χώρους. Ένας ολοκληρωμένος και λεπτομερής κατάλογος τέτοιων μέτρων, που να περιλαμβάνει μεταξύ άλλων και προσεγγίσεις για τα νοικοκυριά πολλαπλών γενεών, μπορεί να εφαρμοστεί και εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής και στις δεξιότητες τεχνογνωσίας των επαγγελματιών της δημόσιας υγείας.»

Το πλήρες κείμενο βρίσκεται στο Παράρτημα 1.

Κάποια στιγμή συνέβη κάτι παράξενο. Όπως αναφέρεται στην ιστοσελίδα της διακήρυξης, κάποιοι, προφανώς φαρσέρ, εμφανιζόμενοι ως γιατροί, πρόσθεσαν την υπογραφή τους, με ονόματα Dr. Johnny Bananas (δόκτορ Γιαννάκης ο Μπανάνας), Prof. Spon’Ge’Bob SQ.UarePants (καθηγητής Μπομπ ο Σφουγγαράκης) , Dr. Neal Ferguson (δόκτορ Νιλ Φέργκιουσον, πρόκειται για Βρετανό επιδημιολόγο με εξειδίκευση σε ζώα), Prof. Ware Themask (καθηγητής Φόρα τη Μάσκα), and Dr. Person Fakename (δόκτορ Ψεύτικο Πρόσωπο). Εντελώς τυχαία, το περιστατικό το εκμεταλλεύτηκαν άμεσα κάποιοι δημοσιογράφοι, οι οποίοι άσκησαν επιλεκτική κριτική στη διακήρυξη, λέγοντας ότι περιέχει ψευδή ονόματα επιστημόνων.

Στην Ελλάδα παρόμοια κριτική άσκησε, όχι ένας δημοσιογράφος, αλλά ένας επιστήμονας. Ο καθηγητής Ηλίας Μόσιαλος. Ένας εκ των εκλεκτών του πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη. Με ανάρτησή του στον προσωπικό του λογαριασμό στο facebook μεταξύ άλλων ανέφερε: «Τη διακήρυξη υπογράφουν διάφορες παγκοσμίως (ά)γνωστες προσωπικότητες, όπως ο Δρ Τζόνι Μπανάνας, ο Δρ. Φεικνιούζ (μτφ. Δρ. Ψεύτικα νέα), αλλά και ο αποθανών Δρ. Σιπμαν, ο Άγγλος γενικός γιατρός που σκότωσε εκατοντάδες γυναίκες». Ο καθηγητής καταλήγει: «Όσοι υπογράφουν τη διακήρυξη αποτελούν ένα υποπληθυσμό της τάξεως του 0.01% της επιστημονικής κοινότητας και στα πανεπιστήμια τους και παγκοσμίως. Ήθελαν όμως περισσότερες υπογραφές. Ίσως για αυτό δεν τους ενδιαφέρει το ότι είναι συνοδοιπόροι σε αυτό το εγχείρημα με τον Δρ Μπανάνα». Στην ανάρτησή του βέβαια, προσπαθεί να εξηγήσει και γιατί, κατά την άποψή του, δε στέκουν τα επιχειρήματα της διακήρυξης.
 

Τώρα, πώς γίνεται οι 11.791 επιστήμονες να αποτελούν το 0.01% της επιστημονικής κοινότητας είναι κάτι που μόνο ο ίδιος ο καθηγητής Μόσιαλος μπορεί να εξηγήσει. Όσον αφορά τη μέθοδο και το ύφος της κριτικής που ασκεί, τα αφήνουμε στην κρίση του καθενός. Να θυμίσουμε όμως, ότι συχνά πυκνά τόσο ο ίδιος, όσο και κυβερνητικά στελέχη ωρύονται για διασπορά ψευδών ειδήσεων από … συνομωσιολόγους.
 

Ο καθηγητής Μόσιαλος, έχει όμως υπογράψει μία άλλη αντίστοιχη «διακήρυξη» για τον κορωνοϊό. Για την ακρίβεια ένα μνημόνιο. Κατά πόσο είναι τυχαίος ο όρος του κειμένου το οποίο επέλεξε να υπογράψει δεν το γνωρίζουμε. Πάντως κατά την περίοδο που ήταν βουλευτής του ΠΑΣΟΚ, υπουργός επικρατείας και κυβερνητικός εκπρόσωπος της κυβέρνησης Γ.Α.Π., ήταν «λάτρης» των οικονομικών μνημονίων για την Ελλάδα.
 

Στην παρούσα περίπτωση πρόκειται για το «Μνημόνιο Τζον Σνόου». Το οποίο δόθηκε στη δημοσιότητα στις 14 Οκτωβρίου του 2020 και σύμφωνα με την επίσημη ιστοσελίδα του μνημονίου μέχρι στιγμής το έχουν υπογράψει περισσότεροι από 6.900 επιστήμονες από όλον τον κόσμο. Δηλαδή, περίπου οι μισοί σε πλήθος σε σχέση με όσους έχουν υπογράψει τη «Διακήρυξη του Μπάρινγκτον». Ας δούμε ένα ενδεικτικό τμήμα από το κείμενο του μνημονίου (μετάφραση από το πρωτότυπο):
 

«(…) Αν και τα lock-down προκαλούν αναστάτωση, επηρεάζοντας ουσιαστικά την ψυχική και σωματική υγεία και βλάπτουν την οικονομία, αυτές οι επιπτώσεις ήταν συχνά χειρότερες σε χώρες που δεν μπόρεσαν να χρησιμοποιήσουν το χρόνο κατά τη διάρκεια και μετά το κλείδωμα για να δημιουργήσουν αποτελεσματικά συστήματα ελέγχου πανδημίας. (…)
 

Αυτό έχει κατανοητά οδηγήσει σε εκτεταμένη αποθάρρυνση και μείωση της εμπιστοσύνης. Η άφιξη ενός δεύτερου κύματος και η πραγματοποίηση των μελλοντικών προκλήσεων οδήγησε σε νέο ενδιαφέρον για μια λεγόμενη προσέγγιση της ασυλίας της αγέλης, η οποία υποδηλώνει ότι επιτρέπεται μια μεγάλη ανεξέλεγκτη εστία στον πληθυσμό χαμηλού κινδύνου προστατεύοντας ταυτόχρονα τους ευάλωτους. Οι υποστηρικτές υποστηρίζουν ότι αυτό θα οδηγούσε στην ανάπτυξη ανοσίας πληθυσμού που αποκτήθηκε από λοίμωξη στον πληθυσμό χαμηλού κινδύνου, ο οποίος τελικά θα προστατεύσει τους ευάλωτους. Πρόκειται για μια επικίνδυνη πλάνη που δεν υποστηρίζεται από επιστημονικά στοιχεία. (….)
 

Ο ορισμός των ευάλωτων ατόμων είναι πολύπλοκος, αλλά ακόμα κι αν θεωρούμε αυτούς που κινδυνεύουν από σοβαρή ασθένεια, το ποσοστό των ευάλωτων ατόμων αποτελεί το 30% του πληθυσμού σε ορισμένες περιοχές. Η παρατεταμένη απομόνωση μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού είναι πρακτικά αδύνατη και εξαιρετικά ανήθικη. Εμπειρικά στοιχεία από πολλές χώρες δείχνουν ότι δεν είναι εφικτό να περιοριστούν τα ανεξέλεγκτα κρούσματα σε συγκεκριμένα τμήματα της κοινωνίας. (….)
 

Μάλλον θα απαιτηθούν συνεχείς περιορισμοί βραχυπρόθεσμα, για τη μείωση της μετάδοσης και τη διόρθωση αναποτελεσματικών συστημάτων απόκρισης πανδημίας, προκειμένου να αποφευχθούν μελλοντικές διακοπές λειτουργίας. Ο σκοπός αυτών των περιορισμών είναι η αποτελεσματική καταστολή των λοιμώξεων SARS-CoV-2.» 

 
Το πλήρες κείμενο βρίσκεται στο παράρτημα 2.

Το θέμα των δύο επιστημονικών «παρατάξεων» σχολίασε ο διεθνώς διακεκριμένος Έλληνας καθηγητής Γιάννης Ιωαννίδης. Σε σχετικά πρόσφατο άρθρο του στο ιατρικό περιοδικό British Medical Journal (BMJ) τόνισε ότι, η επιστήμη δεν πρέπει να ασκείται με ακτιβιστικές μεθόδους και με ψηφοφορία διά βοής. Αποκάλυψε πως «μου ζητήθηκε να ηγηθώ της διακήρυξης Great Barrington Declaration, αλλά δεν το έκανα, αν και συμφωνώ με το 90%. Οι ηγέτες της είναι εξαιρετικοί επιστήμονες και πολλοί είναι καλοί μου φίλοι. Η αντίθετη διακήρυξη John Snow Memorandum προέρχεται επίσης από εξαιρετικούς επιστήμονες, ανάμεσά τους επίσης βρίσκονται πολλοί φίλοι μου και συμφωνώ μαζί της κατά 50%. Το άθροισμα 90+50 υπερβαίνει το 100%, γιατί οι δυο αντίπαλες διακηρύσσουσες ομάδες συμφωνούν σε πολλά, αν και αρνούνται να συμφωνήσουν».

Κι όμως, αυτόν τον επιστήμονα, που δείχνει σεβασμό απέναντι και στις δύο αντίθετες επιστημονικές απόψεις, η ελληνική κυβέρνηση τον αγνοεί. Αντίθετα, έχει τοποθετήσει ως εκπρόσωπο της Ελλάδας σε διεθνείς οργανισμούς σχετικούς με την αντιμετώπιση του κορωνοϊού, έναν άλλον επιστήμονα που αναρτά στον προσωπικό του λογαριασμό στο facebook σκίτσα που γράφουν «Η ζωή έχει γίνει πιο εύκολη! Παλιά έπρεπε να συζητήσεις με κάποιον για να καταλάβεις αν είναι βλήμα. Τώρα κοιτάς απλά αν φοράει μάσκα.». Μία ανάρτηση η οποία προσβάλει συναδέλφους του, όπως τον Σουηδό επιδημιολόγο Άντερς Τέγκνελ, τον επικεφαλή για την αντιμετώπιση του ιού στην πατρίδα του.

Μία χώρα στην οποία αξίζει να θυμίσουμε ότι οι θάνατοι και οι διασωληνωμένοι τους τελευταίους τρεις περίπου μήνες έχουν σταθεροποιηθεί σε πολύ χαμηλά επίπεδα. Οι Σουηδοί από την αρχή δεν έκλεισαν τίποτα. Επιμένουν στην τήρηση των αποστάσεων, στην αποφυγή συνωστισμού και στο συχνό πλύσιμο των χεριών. Η δε χρήση μάσκας δεν είναι υποχρεωτική. Πλέον προβάλλεται ως μία από τις χώρες με την καλύτερη συνολική αντιμετώπιση του ιού.

Αλλά και ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης στο πρόσφατο διάγγελμά του, έκανε μία παράξενη αναφορά. Μίλησε για «ψεκασμένους». Γεγονός που επικρότησε με μία ακόμα ανάρτηση στο facebook, ο καθηγητής Ηλίας Μόσιαλος. Ο οποίος, μάλιστα έγραψε πως «πρέπει να αντιδράσουμε όλοι». Τον τρόπο αντίδρασης όμως δεν τον διευκρίνισε.

Μέχρι τώρα όποιος «τολμά» να διατυπώσει αντίθετη άποψη, στην καλύτερη περίπτωση δέχεται φραστική επίθεση, κοινώς μπούλινγκ, ως ψεκασμένος, ως συνομωσιολόγος, ως ηλίθιος, ως ανεύθυνος, ως επικίνδυνος, ενώ στη χειρότερη περίπτωση του ασκείται ποινική δίωξη από τον εισαγγελέα. Για παράδειγμα αν ένας ιερέας τολμήσει να προσφέρει το Σώμα και το Αίμα του Ιησού Χριστού. Καταστάσεις που παραπέμπουν σε άλλες, σκοτεινές εποχές. Ελάχιστοι όμως, μιλάνε ή τους δίνεται η δυνατότητα να μιλήσουν για τον αλαζονικό, τον υποκριτικό, τον φασιστικό και τον προφανέστατα ψυχιατρικά ανώμαλο αυτό τρόπο συμπεριφοράς. Μα, έχουμε ή δεν έχουμε δημοκρατία τελικά;

Στις 4 Νοεμβρίου, σε τηλεοπτικό κανάλι της Κύπρου ο διεθνώς διακεκριμένος καθηγητής Γιάννης Ιωαννίδης, διευκρίνισε για μία ακόμα φορά, ότι «η γιγαντιαία πλειοψηφία των ασθενών που μολύνονται δε χρειάζεται νοσηλευτική φροντίδα. Είναι άσχημο να δημιουργείται μία αίσθηση πανικού στον πληθυσμό, γιατί αυτό οδηγεί πάρα πολλούς ανθρώπους να πάνε στα νοσοκομεία, οι γιατροί ίσως κάτω από πίεση αναγκάζονται να κάνουν εισαγωγές, που ίσως πολλές φορές δεν χρειάζονται και επίσης υπάρχει μετά μία μεταλαμπάδευση αυτού του πανικού στο να διασωληνωθούν άνθρωποι, που έχουμε δει στο πρώτο κύμα της πανδημίας, ότι πολλοί ασθενείς διασωληνώθηκαν χωρίς να χρειαζότανε.» Εξήγησε πως «Άρα θα πρέπει με κάποια σύνεση και χωρίς πανικό να μην υπερφορτώσουμε το σύστημα υγείας με άχρηστες εισαγωγές και να μην οδηγηθούμε στην κατάσταση να αποκλείσουμε από παροχή φροντίδας υγείας ανθρώπους που τη χρειάζονται πολύ περισσότερο. Άνθρωποι με πραγματικά σοβαρά προβλήματα, όπως εμφράγματα του μυοκαρδίου…». (Τι γίνεται άραγε στα νοσοκομεία μας;)

Συμπλήρωσε πως η παγκόσμια θνητότητα αυτή τη στιγμή βρίσκεται στο 0,20%, δηλαδή 2 στους χίλιους και ότι «η θνητότητα διαμορφώνεται σε μεγάλο βαθμό από το πώς αντιμετωπίζουμε εμείς την πανδημία. Αν μας ξεφύγει ο ιός και μπει μέσα σε γηροκομία, όταν κτυπάει γηροκομεία η θνητότητα είναι στο 25%, ένας στους τέσσερις που μολύνεται πεθαίνει. Αν μας ξεφύγει και χτυπήσει κυρίως άτομα πολύ μεγάλης ηλικίας με πολλά υποκείμενα νοσήματα η θνητότητα είναι πολύ υψηλότερη. Αν φροντίσουμε να προασπίσουμε τις ομάδες υψηλού κινδύνου, ακόμα περισσότερο από όσο προασπίζουμε όλους τους ανθρώπους, γιατί κανένας δεν θέλουμε να μολυνθεί, η θνητότητα μπορεί να μειωθεί ακόμα και κάτω από 0,2%. Έχουμε αρκετές χώρες οι οποίες πιθανόν έχουνε θνητότητα, στην Ασία για παράδειγμα, η Ιαπωνία, η Σιγκαπούρη, το Κατάρ, που έχουνε θνητότητα της τάξεως του 0,02%. Άρα εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από εμάς, το πώς θα χειριστούμε την πανδημία, αν θα προλάβουμε την επέκτασή της, για παράδειγμα κάνοντας εκτεταμένη χρήση τεστ, η οποία είναι συνταγή επιτυχίας σε πάρα πολλές χώρες και προασπίζοντας τα άτομα υψηλού κινδύνου πολύ περισσότερο από ότι προασπίζουμε τους υπόλοιπους» (Με ποιους τρόπους προστατεύει η κυβέρνηση τις ευάλωτες ομάδες;)

Έπειτα τοποθετήθηκε για το lock-down, λέγοντας πως «είναι μια τυφλή λύση, είναι μία λύση η οποία δημιουργεί περισσότερα προβλήματα από όσα λύνει. Σημασία έχει να μπορέσει κάποιος να περιορίσει τη διάδοση του ιού, χρησιμοποιώντας συμβουλές και κατευθυντήριες γραμμές, που οι πολίτες να μην μαζεύονται σε μεγάλες ομάδες, να μην έρχονται σε επαφή με μεγάλες ομάδες ατόμων που δεν γνωρίζουνε, να μην δημιουργούνε νέες επαφές με άτομα που δεν συναντιούνται συνήθως, να μην έχουμε συνθήκες συγχρωτισμού. Όπου αυτό δεν μπορεί να αποφευχθεί φυσικά είναι πολύ χρήσιμο να χρησιμοποιεί κάποιος μάσκα. (…) Τα επιπλέον μέτρα που δεν στοχεύουν ακριβώς εκεί, αλλά δημιουργούν μία περίεργη κατάσταση, για παράδειγμα το να λες ότι απαγορεύω την κυκλοφορία μετά από κάποια ώρα, αυτό σημαίνει ότι τα ίδια άτομα πιθανότατα θα κυκλοφορήσουνε σε ένα μικρότερο χρονικό διάστημα της ημέρας, όπου μπορεί να επιτρέπεται η κυκλοφορία. Άρα η πιθανότητα να βρεθούμε σε καταστάσεις συγχρωτισμού αυξάνουν ακόμα περισσότερο». (Μα, η κυβέρνηση αυτό ακριβώς δεν έκανε; Μήπως έτσι συνέβαλε στην αύξηση του ρυθμού μετάδοσης του ιού;)

Διευκρίνισε πως «ακόμα και στο πιο αυστηρό lock-down ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού είναι αναγκασμένο να κινηθεί, είναι αναγκασμένο να δουλέψει, υπάρχουν άνθρωποι που δουλεύουν σε επαγγέλματα που αν δεν δουλέψουν θα πεθάνουμε όλοι, γιατί τους έχουμε ανάγκη, είναι τα τελείως απαραίτητα επαγγέλματα, οι άνθρωποι αυτοί, απλώς εκτίθενται δυσανάλογα σε σχέση με τον υπόλοιπο πληθυσμό. Ακόμα χειρότερα, όλοι αυτοί οι άνθρωποι που σε πολλές χώρες είναι σχεδόν το 50% του πληθυσμού, συμπεριλαμβάνουν πολλές φορές κάποιους από τους πιο ευάλωτους. Σε πολλές κοινωνίες οι άνθρωποι που είναι υποχρεωμένοι να δουλέψουνε, οι άνθρωποι που αν δεν δουλέψουνε δεν μπορούν να ζήσουνε, οι άνθρωποι των τελείως απαραιτήτων επαγγελμάτων έχουνε ένα προφίλ υγείας το οποίο είναι πιο επικίνδυνο από εμένα που μπορεί να κλειστώ στο γραφείο μου και να δουλεύω όλη τη μέρα διαδικτυακά». (Τα έχει λάβει υπόψη της αυτά τα δεδομένα η κυβέρνηση;)

Επίσης, είπε ότι «το lock-down δεν έχει χρονικό ορίζοντα. Ο ιός δεν περιμένει μία εβδομάδα, δύο βδομάδες ή έστω ένα μήνα και μετά εξαφανίζεται. Ο ιός σε ένα πληθυσμό ο οποίος είναι παρθένος, δεν τον έχει ξανασυναντήσει, θα πρέπει τελικά να μολύνει ένα ποσοστό του πληθυσμού, ανάλογο από τη δυναμική της μίξης που έχει συνήθως ο πληθυσμός. Αν είναι μία περιοχή που έχει τεράστια μίξη των ατόμων μεταξύ τους, για παράδειγμα το κέντρο της Νέας Υόρκης, για να σταματήσει μπορεί να πρέπει να φτάσει στο 40% ή και παραπάνω. (…) Στη Στοκχόλμη για παράδειγμα, μπορεί να σταμάτησε σε ένα ποσοστό της τάξης του 15%. Αυτό θα πρέπει να το δούμε όμως, γιατί μπορεί να υπάρξει ένα σοβαρό δεύτερο κύμα. Ακόμα δεν το ξέρουμε. Άρα το lock-down μας κερδίζει χρόνο, στην καλύτερη περίπτωση να οργανώσουμε το σύστημα υγείας, να φτιάξουμε περισσότερα κρεβάτια, αν μπορούμε νοσοκομεία, μονάδες, να εξοπλιστούμε. Ταυτόχρονα, καταστρέφει όλα τα άλλα πράγματα». (Ποια προετοιμασία έκανε η κυβέρνηση;)

Ανέφερε πως «υπάρχουν πάρα πολλές μελέτες που δείχνουνε ότι τα lock-down έχουν καταστρεπτικές συνέπειες στην ψυχική υγεία. Είδαμε ότι στο πρώτο lock-down, 50% περίπου του πληθυσμού είχε σοβαρό άγχος ή κατάθλιψη. 25% των νέων 18 έως 24 ετών στο πρώτο lock-down είχανε διάθεση αυτοκτονίας. Ένας πολύ στενός συνεργάτης μου, ο οποίος είναι αναπληρωτής διευθυντής μου στο νέο κέντρο που έχω χτίσει στο Βερολίνο, που συμπληρώνει αυτό που έχω στο Στάνφορντ, δυστυχώς, ο νεαρός ανιψιός του 14 ετών αυτοκτόνησε στο lock-down. Ένας άλλος συνάδελφός μου, νεαρός άνθρωπος, 40 χρονών, επίσης γιατρός, αυτοκτόνησε στο lock-down». (Έχει συμπεριλάβει ψυχολόγους και ψυχιάτρους η κυβέρνηση στην επιτροπή της;)

Συνέχισε εξηγώντας ότι «στο lock-down αναγκάζουμε τους νέους ανθρώπους να ξοδέψουνε περισσότερο χρόνο μέσα σε κλειστούς χώρους, πολύ από αυτούς αναπόφευκτα, μαζί με μεγάλα άτομα που ίσως ανήκουν στις ευπαθείς ομάδες υψηλού κινδύνου.»

Για τα μαζικά τεστ, ανέφερε πως «είναι μία λύση η οποία δούλεψε σε χώρες που έχουν τα καλύτερα αποτελέσματα μέχρι τώρα».

Να θυμηθούμε ότι ο καθηγητής Ιωαννίδης ήταν ο πρώτος επιστήμονας διεθνώς που αμφισβήτησε το μέγεθος της θνητότητας του ιού. Φυσικά στην Ελλάδα οι κυβερνητικοί καθηγητάδες έπεσαν να τον φάνε. Τελικά δικαιώνεται. Ήταν επίσης, ο πρώτος που προειδοποίησε ότι στις χώρες που έκαναν lock-down το δεύτερο κύμα θα είναι πολύ ισχυρότερο. Στην Ελλάδα, τη διαπίστωσή του την έσπρωξαν κάτω από το χαλί. Πλέον, και πάλι δικαιώνεται.

Για να εφαρμοστεί όμως, η επιστημονική θέση του καθηγητή Ιωαννίδη, απαιτούνται σοβαροί χειρισμοί, συνεχής εγρήγορση, ενίσχυση του δημόσιου συστήματος υγείας και το κυριότερο ικανότητα, εργατικότητα και αμεροληψία.

Ένας άλλος διεθνώς διακεκριμένος Έλληνας καθηγητής και ερευνητής, ο Κωνστανίνος Φαρσαλινός, μίλησε για το θέμα στον 98.4 πριν λίγες μέρες. Ανέφερε πως αφού χάθηκε πολύτιμος χρόνος για μια εκτεταμένη επιδημιολογικά καταγραφή, ώστε να ακολουθήσουν στοχευμένες δράσεις που θα ανακούφιζαν την όποια πίεση δέχεται το σύστημα υγείας, οδηγούμαστε και πάλι σε lockdown, που πάντως ούτε λύση είναι, ούτε ανακόπτει το δεύτερο κύμα της πανδημίας που είναι ακόμη πιο ισχυρό στην Ελλάδα.

Επεσήμανε ότι η αλήθεια, ακόμη και εκεί όπου δεν υπάρχουν απαντήσεις, είναι ο μόνος τρόπος για να πειστεί η κοινωνία στην εφαρμογή των όποιων μέτρων. Όχι κουνώντας το δάχτυλο και πνίγοντας κάθε μορφή διαλόγου, ιδίως επιστημονικού και περιχαρακώνοντας στοιχεία σε λίγους και «εκλεκτούς» ειδικούς. Την ώρα μάλιστα που η επιστημονική κοινότητα θα έπρεπε να έχει πρόσβαση, όπως και η κοινωνία και για την κατανόηση της κατάστασης και για την ολόπλευρη συμβολή, ώστε να μπούμε σε θετικές δράσεις. Τόνισε, ότι οι δειγματοληπτικοί έλεγχοι γίνονται κυριολεκτικά στα τυφλά και δεν βοηθούν στο να δημιουργηθεί μία ακριβής εικόνα για στοχευμένες κινήσεις, με αποτέλεσμα να έχουμε καθημερινά ανακοίνωση νέων μέτρων και πολλές φορές αλληλοαναιρούμενες οδηγίες.

Ο καθηγητής Φαρσαλινός, βρίσκεται στους Highly Cited Researcher 2019, δηλαδή μέσα στους 6.200 επιστήμονες από το σύνολο των 9 εκατομμυρίων με την μεγαλύτερη επιρροή στην παγκόσμια επιστημονική γνώση τη δεκαετία 2008-2018, λίστα που περιλαμβάνει 14 Έλληνες.

Ο καθηγητής Ιωαννίδης, έχει αναγνωριστεί στους κορυφαίους παγκοσμίως επιστήμονες ανάλογα με την επιστημονική επιρροή που έχουν σε άλλους επιστήμονες διαχρονικά, στη λίστα «Highly Cited Researchers (h>100)» της Webometrics, στην 87η θέση. Πρώτος στον πίνακα είναι ο γνωστός φιλόσοφος, ψυχολόγος και καθηγητής του Collège de France Μισέλ Φουκώ (1926-1984), ενώ τέταρτος είναι ο Ζίγκμουντ Φρόιντ.

Αλλά, εκτός από τον καθηγητή Ιωαννίδη, ούτε και με τον καθηγητή Φαρσαλινό έχει κάποια επαφή η κυβέρνηση Μητσοτάκη. Τον οποίον, τον περασμένο Μάιο, ο καθηγητής Σωτήρης Τσιόρδας είχε εμμέσως αναφέρει ως διακινητή fake news σχετικά με μία επιστημονική θέση για το ρόλο της νικοτίνης ως αναστολέα στον νέο κορωνοϊό. Ο καθηγητής Φαρσαλινός είχε κάνει λόγο για σύγχυση και επιστημονική προχειρότητα στην απάντηση του κυρίου Τσιόδρα, αφού όπως είχε πει, ενδεχομένως και λόγω μιας θεματικής που είναι εκτός της ειδικότητας του, ταύτισε τις βλαβερές συνέπειες του τσιγάρου στους καπνιστές, με την νικοτίνη. Πολύ περισσότερο που οι δημοσιευμένες μελέτες σε κορυφαία επιστημονικά περιοδικά της ιατρικής έρευνας για την νικοτίνη, δεν μπορεί να αποκαλούνται «fake news».

Ποιες αντίστοιχες διεθνείς αναγνωρίσεις με εκείνες των καθηγητών Ιωαννίδη και Φαρσαλινού, διαθέτουν ο κύριος Τσιόρδας, ο κύριος Μόσιαλος και οι υπόλοιποι καθηγητές που έχει επιλέξει ως συμβούλους η κυβέρνηση, καθώς και εκείνοι που τα μεγάλα τηλεοπτικά κανάλια μαζί με τα περισσότερα ηλεκτρονικά μέσα μαζικής ενημέρωσης μας παρουσιάζουν συνέχεια;

Πλέον, όλο και περισσότεροι Έλληνες αντιδρούν. Η προβολή του τελευταίου διαγγέλματος του πρωθυπουργού στο youtube, συγκεντρώνει περισσότερες αποδοκιμασίες παρά επιδοκιμασίες. Οι επόμενες «αμερόληπτες» δημοσκοπήσεις των συστημικών μέσων μαζικής ενημέρωσης, τι θα φανερώσουν άραγε;

Τελικά, ποιος είναι ο λόγος να προβάλλεται μόνο η άποψη που υπογράφεται από 6.900 επιστήμονες, και αποκρύπτεται εκείνη που υπογράφεται από 11.700; Η απάντηση; Δημοκρατικά … shut-up, συγγνώμη, lock-down…

Κωνσταντίνος Μαργέλης

Λευκάδα, 7 Νοεμβρίου 2020

Υ.Γ. 

 

 

 

 

 

 

Στα μέσα Οκτωβρίου το διοικητικό δικαστήριο του Βερολίνου ακύρωσε την υποχρέωση που επιβλήθηκε στα μπαρ και στα εστιατόρια να παραμένουν κλειστά καθημερινά από τις 23:00 έως τις 06:00 με στόχο να περιορισθεί η πανδημία του νέου κορονοϊού. Το σκεπτικό της απόφασης ανέφερε ότι η απαγόρευση δεν είναι απαραίτητη, καθώς τα εστιατόρια και τα μπαρ δεν έπαιξαν τόσο σημαντικό ρόλο στην εξάπλωση της πανδημίας και ότι μένει αναπόδεικτο αν τέτοιου είδους επιχειρήσεις συμβάλλουν στην αύξηση των κρουσμάτων, εφόσον τηρούνται μέτρα κοινωνικής αποστασιοποίησης και η χρήση της μάσκας. Στο δικαστήριο είχαν προσφύγει Βερολινέζοι εστιάτορες που αντιτίθενται στους περιορισμούς οι οποίοι έχουν επιβληθεί από τις 10 Οκτωβρίου, στο πλαίσιο των μέτρων προστασίας και υγιεινής που ίσχυαν μέχρι τώρα. 

 

 

 

Παράρτημα:

(1) «Ως επιδημιολόγοι μεταδοτικών ασθενειών και επιστήμονες της δημόσιας υγείας, εκφράζουμε τις σοβαρές μας ανησυχίες σχετικά με τις καταστροφικές επιπτώσεις στη σωματική και ψυχική υγεία από τις επικρατούσες πολιτικές για την αντιμετώπιση της COVID-19 και προτείνουμε μια προσέγγιση που αποκαλούμε Εστιασμένη Προστασία (Focused Protection).

Προερχόμενοι από την Αριστερά και τη Δεξιά, καθώς και από όλο τον κόσμο, έχουμε αφιερώσει την καριέρα μας στην προστασία των ανθρώπων. Οι τρέχουσες πολιτικές lockdown προκαλούν καταστροφικές επιπτώσεις στη βραχυπρόθεσμη και μακροπρόθεσμη δημόσια υγεία. Τα αποτελέσματα (για να αναφέρουμε μερικά μόνο) περιλαμβάνουν χαμηλότερα ποσοστά εμβολιασμού στην παιδική ηλικία, λιγότερους διαγνωστικούς ελέγχους για καρκίνο, επιδείνωση των καρδιαγγειακών παθήσεων αλλά και της ψυχικής υγείας – οδηγώντας σε αύξηση της θνησιμότητας παραπάνω από το αναμενόμενο μέσα στα επόμενα χρόνια, με την εργατική τάξη και τα νεότερα μέλη της κοινωνίας να επωμίζονται το μεγαλύτερο βάρος. Η παραμονή των μαθητών εκτός σχολείου είναι επίσης μια σοβαρή κοινωνική αδικία.

Η διατήρηση αυτών των μέτρων έως ότου είναι διαθέσιμο ένα εμβόλιο θα προκαλέσει ανεπανόρθωτη βλάβη, με τους μη προνομιούχους να πλήττονται δυσανάλογα.

Ευτυχώς η κατανόησή μας για τον ιό αυξάνεται. Γνωρίζουμε ότι η ευπάθεια στο θάνατο από την COVID-19 είναι περισσότερο από χίλιες φορές υψηλότερη στους ηλικιωμένους και σε ασθενείς σε σύγκριση με τους νέους. Επιπλέον, για τα παιδιά, ο COVID-19 είναι λιγότερο επικίνδυνος από πολλές άλλες νόσους ή επιβλαβείς καταστάσεις, ανάμεσα στις οποίες και η εποχιακή γρίπη.

Καθώς αυξάνεται η ανοσία στον γενικό πληθυσμό, ο κίνδυνος μόλυνσης σε όλους –συμπεριλαμβανομένων των ευάλωτων– μειώνεται. Γνωρίζουμε ότι όλοι οι πληθυσμοί θα φτάσουν τελικά στην «ανοσία αγέλης» –δηλαδή το σημείο εκείνο στο οποίο το ποσοστό των νέων λοιμώξεων θα είναι σταθερό– και ότι αυτό μπορεί να βοηθηθεί από (αλλά δεν εξαρτάται από) ένα εμβόλιο. Ο στόχος μας θα πρέπει επομένως να είναι η ελαχιστοποίηση της θνησιμότητας και της γενικότερης κοινωνικής βλάβης έως ότου φτάσουμε σε ένα τέτοιο επίπεδο ανοσίας.

Η πιο κοινωνικά ευαίσθητη προσέγγιση που εξισορροπεί τους κινδύνους και τα οφέλη από την επίτευξη της «ανοσίας αγέλης» είναι να επιτραπεί σε εκείνους που διατρέχουν τον ελάχιστο κίνδυνο θανάτου να ζήσουν τη ζωή τους κανονικά, για να αποκτήσουν ανοσία στον ιό μέσω φυσικής λοίμωξης, προστατεύοντας καλύτερα όσους διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο. Αυτό ονομάζουμε Εστιασμένη Προστασία (Focused Protection).

Η υιοθέτηση μέτρων για την προστασία των ευάλωτων θα πρέπει να είναι ο κεντρικός στόχος των πολιτικών προστασίας της δημόσιας υγείας από την COVID-19. Για παράδειγμα, τα γηροκομεία πρέπει να χρησιμοποιούν προσωπικό με επίκτητη ανοσία και να εκτελούν συχνές δοκιμές PCR για το υπόλοιπο προσωπικό και όλους τους επισκέπτες. Η εναλλαγή προσωπικού πρέπει να ελαχιστοποιηθεί. Οι συνταξιούχοι που ζουν στο σπίτι πρέπει να παραλαμβάνουν τα είδη παντοπωλείου και άλλα είδη πρώτης ανάγκης με παράδοση κατ’ οίκον. Όταν είναι δυνατό, θα πρέπει να μπορούν να συναντούν μέλη της οικογένειάς τους σε εξωτερικούς χώρους. Ένας ολοκληρωμένος και λεπτομερής κατάλογος τέτοιων μέτρων, που να περιλαμβάνει μεταξύ άλλων και προσεγγίσεις για τα νοικοκυριά πολλαπλών γενεών, μπορεί να εφαρμοστεί και εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής και στις δεξιότητες τεχνογνωσίας των επαγγελματιών της δημόσιας υγείας.

Εκείνοι που δεν είναι ευάλωτοι θα πρέπει αμέσως να έχουν τη δυνατότητα να ξαναρχίσουν τη ζωή τους ως συνήθως. Απλά μέτρα υγιεινής, όπως το πλύσιμο των χεριών και η παραμονή στο σπίτι όταν κανείς είναι άρρωστος, πρέπει να υιοθετούνται από όλους για τη μείωση του ορίου επίτευξης της «ανοσίας αγέλης» στον γενικό πληθυσμό. Τα σχολεία και τα πανεπιστήμια πρέπει να είναι ανοιχτά για διά ζώσης διδασκαλία. Οι εξωσχολικές δραστηριότητες, όπως τα αθλήματα, πρέπει να συνεχιστούν. Οι νεαροί ενήλικες χαμηλού κινδύνου πρέπει να εργάζονται κανονικά και όχι από το σπίτι. Τα εστιατόρια και οι άλλες επιχειρήσεις πρέπει να ανοίξουν. Οι τέχνες, η μουσική, ο αθλητισμός και άλλες πολιτιστικές δραστηριότητες πρέπει να ξαναρχίσουν. Άτομα που διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο μπορούν να συμμετάσχουν εάν το επιθυμούν, ενώ η κοινωνία στο σύνολό της θα απολαμβάνει την προστασία που παρέχεται στους ευάλωτους από εκείνους που θα έχουν αναπτύξει ανοσία.» 

 
(2) «Το SARS-CoV-2 εξαπλώνεται μέσω επαφής (μέσω μεγαλύτερων σταγονιδίων και αερολυμάτων) και μετάδοσης μεγαλύτερης εμβέλειας μέσω αερολυμάτων, ειδικά σε συνθήκες όπου ο αερισμός είναι κακός. Η υψηλή μολυσματικότητα (1) σε συνδυασμό με την ευαισθησία των μη εκτεθειμένων πληθυσμών σε έναν νέο ιό, δημιουργεί συνθήκες για ταχεία εξάπλωση της κοινότητας. Το ποσοστό θνησιμότητας της λοίμωξης του COVID-19 είναι πολύ υψηλότερο από αυτό της εποχικής γρίπης (2) και η μόλυνση μπορεί να οδηγήσει σε διαρκή ασθένεια, συμπεριλαμβανομένων και σε νέους, προηγουμένως υγιείς ανθρώπους (δηλαδή, μακρά COVID (3)). Δεν είναι σαφές πόσο διαρκεί η προστατευτική ανοσία (4) και, όπως και άλλοι εποχιακοί ιοί, ο SARS-CoV-2 είναι ικανός να επανεμφανίσει άτομα που είχαν ήδη την ασθένεια, αλλά η συχνότητα της επανεμφάνισης είναι άγνωστη (5). Η μετάδοση του ιού μπορεί να μετριαστεί μέσω της φυσικής απόστασης, της χρήσης καλυμμάτων προσώπου, της υγιεινής των χεριών και του αναπνευστικού συστήματος, και αποφεύγοντας τα πλήθη και τους χώρους με χαμηλό αερισμό. Οι ταχείες δοκιμές, η ανίχνευση επαφών και η απομόνωση είναι επίσης κρίσιμα για τον έλεγχο της μετάδοσης. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας υποστηρίζει αυτά τα μέτρα από τις αρχές της πανδημίας. 

 
Στην αρχική φάση της πανδημίας, πολλές χώρες καθιέρωσαν κλειδώματα (γενικοί περιορισμοί πληθυσμού, συμπεριλαμβανομένων των εντολών παραμονής στο σπίτι και εργασίας από το σπίτι) για να επιβραδύνουν την ταχεία εξάπλωση του ιού. Αυτό ήταν απαραίτητο για τη μείωση της θνησιμότητας (6), (7) για να αποφευχθεί η συντριβή των υπηρεσιών υγειονομικής περίθαλψης και να αγοράσετε χρόνο για τη δημιουργία συστημάτων απόκρισης πανδημίας για την καταστολή της μετάδοσης μετά το κλείδωμα. Αν και τα lock-down προκαλούν αναστάτωση, επηρεάζοντας ουσιαστικά την ψυχική και σωματική υγεία και βλάπτει την οικονομία, αυτές οι επιπτώσεις ήταν συχνά χειρότερες σε χώρες που δεν μπόρεσαν να χρησιμοποιήσουν το χρόνο κατά τη διάρκεια και μετά το κλείδωμα για να δημιουργήσουν αποτελεσματικά συστήματα ελέγχου πανδημίας. Ελλείψει κατάλληλων διατάξεων για τη διαχείριση της πανδημίας και των κοινωνικών επιπτώσεων, αυτές οι χώρες αντιμετώπισαν συνεχείς περιορισμούς. 

 
Αυτό έχει κατανοητά οδηγήσει σε εκτεταμένη αποθάρρυνση και μείωση της εμπιστοσύνης. Η άφιξη ενός δεύτερου κύματος και η πραγματοποίηση των μελλοντικών προκλήσεων οδήγησε σε νέο ενδιαφέρον για μια λεγόμενη προσέγγιση της ασυλίας της αγέλης, η οποία υποδηλώνει ότι επιτρέπεται μια μεγάλη ανεξέλεγκτη εστία στον πληθυσμό χαμηλού κινδύνου προστατεύοντας ταυτόχρονα τους ευάλωτους. Οι υποστηρικτές υποστηρίζουν ότι αυτό θα οδηγούσε στην ανάπτυξη ανοσίας πληθυσμού που αποκτήθηκε από λοίμωξη στον πληθυσμό χαμηλού κινδύνου, ο οποίος τελικά θα προστατεύσει τους ευάλωτους. Πρόκειται για μια επικίνδυνη πλάνη που δεν υποστηρίζεται από επιστημονικά στοιχεία. 

 
Οποιαδήποτε στρατηγική διαχείρισης πανδημίας που βασίζεται στην ανοσία από φυσικές λοιμώξεις για το COVID-19 είναι λανθασμένη. Η ανεξέλεγκτη μετάδοση σε νεαρά άτομα κινδυνεύει από σημαντική νοσηρότητα (3) και θνησιμότητα σε ολόκληρο τον πληθυσμό. Εκτός από το ανθρώπινο κόστος, αυτό θα επηρεάσει το εργατικό δυναμικό στο σύνολό του και θα κατακλύσει την ικανότητα των συστημάτων υγειονομικής περίθαλψης να παρέχουν οξεία και ρουτίνα φροντίδα. 

 
Επιπλέον, δεν υπάρχουν στοιχεία για διαρκή προστατευτική ανοσία στο SARS-CoV-2 μετά από φυσική λοίμωξη (4) και η ενδημική μετάδοση που θα ήταν συνέπεια της εξασθένησης της ανοσίας θα αποτελούσε κίνδυνο για ευάλωτους πληθυσμούς για το αόριστο μέλλον. Μια τέτοια στρατηγική δεν θα τερματίσει την πανδημία COVID-19 αλλά θα οδηγήσει σε επαναλαμβανόμενες επιδημίες, όπως συνέβη με πολλές μολυσματικές ασθένειες πριν από την έλευση του εμβολιασμού. Θα επιβαρύνει επίσης απαράδεκτα την οικονομία και τους εργαζομένους στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης, πολλοί από τους οποίους έχουν πεθάνει από το COVID-19 ή έχουν βιώσει τραύμα ως αποτέλεσμα της υποχρεωτικής ιατρικής καταστροφής. Επιπλέον, ακόμα δεν καταλαβαίνουμε ποιος μπορεί να πάσχει από μακρύ COVID (3). Ο ορισμός των ευάλωτων ατόμων είναι πολύπλοκος, αλλά ακόμα κι αν θεωρούμε αυτούς που κινδυνεύουν από σοβαρή ασθένεια, το ποσοστό των ευάλωτων ατόμων αποτελεί το 30% του πληθυσμού σε ορισμένες περιοχές (8). Η παρατεταμένη απομόνωση μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού είναι πρακτικά αδύνατη και εξαιρετικά ανήθικη. Εμπειρικά στοιχεία από πολλές χώρες δείχνουν ότι δεν είναι εφικτό να περιοριστούν τα ανεξέλεγκτα κρούσματα σε συγκεκριμένα τμήματα της κοινωνίας. Μια τέτοια προσέγγιση κινδυνεύει επίσης να επιδεινώσει περαιτέρω τις κοινωνικοοικονομικές ανισότητες και τις διαρθρωτικές διακρίσεις που έχουν ήδη αποκαλυφθεί από την πανδημία. Οι ειδικές προσπάθειες για την προστασία των πιο ευάλωτων είναι απαραίτητες, αλλά πρέπει να συμβαδίζουν με στρατηγικές πολυεπίπεδου πληθυσμού. 

 
Για άλλη μια φορά, αντιμετωπίζουμε ταχέως αυξανόμενη αύξηση των περιπτώσεων COVID-19 σε μεγάλο μέρος της Ευρώπης, των ΗΠΑ και πολλών άλλων χωρών σε όλο τον κόσμο. Είναι κρίσιμο να δράσουμε αποφασιστικά και επείγοντα. Τα αποτελεσματικά μέτρα που καταστέλλουν και ελέγχουν τη μετάδοση πρέπει να εφαρμοστούν ευρέως και πρέπει να υποστηρίζονται από οικονομικά και κοινωνικά προγράμματα που ενθαρρύνουν τις κοινοτικές αντιδράσεις και αντιμετωπίζουν τις ανισότητες που έχουν ενισχυθεί από την πανδημία. Μάλλον θα απαιτηθούν συνεχείς περιορισμοί βραχυπρόθεσμα, για τη μείωση της μετάδοσης και τη διόρθωση αναποτελεσματικών συστημάτων απόκρισης πανδημίας, προκειμένου να αποφευχθούν μελλοντικές διακοπές λειτουργίας. Ο σκοπός αυτών των περιορισμών είναι η αποτελεσματική καταστολή των λοιμώξεων SARS-CoV-2.»

Πηγές:

Η Διακήρυξη του Γκρέιτ Μπάρινγκτον - Great Barrington Declaration

https://www.johnsnowmemo.com/#

https://gbdeclaration.org/view-signatures/

https://gbdeclaration.org/#cosigners

https://www.tovima.gr/2020/10/10/society/mosialos-i-diakiryksi-great-barrington-sygxronos-koinonikos-darvinismos/

https://www.iatronet.gr/eidiseis-nea/epistimi-zwi/news/58092/eidikoi-ygeias-enwnoyn-ti-fwni-toys-kata-toy-lockdown.html

https://www.sportime.gr/apopseis/polemos-kata-tis-thias-kinonias-ta-rantar-tis-dimosiografikis-alitias-vrikan-neo-stocho/

https://www.flash.gr/greece/1713381/ilias-mosialos-psekasmenoi-opos-tous-eipe-o-mitsotakis

https://www.xronos.gr/epikairotita/k-mitsotakis-ligoi-oi-psekasmenoi-toy-koronoioy

https://www.enimerosi24.gr/227462/%cf%80%ce%b1%ce%bb%ce%b9%ce%ac-%ce%ad%cf%80%cf%81%ce%b5%cf%80%ce%b5-%ce%bd%ce%b1-%cf%83%cf%85%ce%b6%ce%b7%cf%84%ce%ae%cf%83%ce%b5%ce%b9%cf%82-%ce%bc%ce%b5-%ce%ba%ce%ac%cf%80%ce%bf%ce%b9%ce%bf%ce%bd/

https://www.capital.gr/health/3491270/diethnis-meleti-i-udroxuxlorokini-auxanei-tin-pithanotita-thanatou-ton-asthenon-me-koronoio

https://gr.euronews.com/2020/10/16/berolino-akira-ta-metra-gia-mpar-kai-etsiatoria

https://www.kathimerini.gr/world/561120715/germania-dikastirio-anastellei-ta-metra/

https://www.neakriti.gr/article/editors-blogs/giorgos-sahinis-blog/1576626/k-farsalinos-sughusi-kai-epistimoniki-proheirotita-tou-s-tsiodra-gia-ti-nikotini/

https://www.iefimerida.gr/ygeia/prostateyei-kapnisma-koronoio-sotiris-tsiodras

https://www.neakriti.gr/article/editors-blogs/giorgos-sahinis-blog/1594925/k-farsalinos-to-lockdown-den-einai-i-lusi-alla-i-stratigiki-kai-oi-alitheies/

https://www.youtube.com/watch?v=8A2uqdTyNKo&ab_channel=Sigmalive

https://www.pronews.gr/ygeia/931357_kathigitis-ioannidis-katastrofika-ta-lockdown-vinteo

https://www.protothema.gr/politics/article/859976/akrodexioi-laikistes-kai-horis-mualo-gia-ton-tsipra-osoi-diadilosan-gia-to-xepoulima-tis-makedonias/

https://www.cretalive.gr/ellada/mosialos-gia-diakiryxi-great-barrington-ayxanetai-o-kindynos-prooroy-thanatoy