Ελληνικὸ δημογραφικὸ πρόβλημα – Ἕνα ἀναδυόμενο ζήτημα ἐθνικῆς ἀσφάλειας

Γράφει ὁ Θεμιστοκλῆς Ζανίδης, μεταπτυχιακὸς φοιτητὴς στὸ Τμῆμα Διεθνῶν καὶ Εὐρωπαϊκῶν Σπουδῶν στὸ Πανεπιστήμιο Πειραιῶς

Ἡ Ἑλλάδα, ὡς χώρα τοῦ ἀνεπτυγμένου κόσμου, τὶς τελευταῖες δεκαετίες ἀντιμετωπίζει πρόβλημα ἀναφορικὰ μὲ τὴν ὁμαλὴ ἐξέλιξη καὶ τὴν γήρανση τοῦ πληθυσμοῦ της. Παράλληλα, ἀντιμετώπισε καὶ ἀντιμετωπίζει γεγονότα τὰ ὁποῖα δύσκολα μποροῦσαν νὰ προβλεφθοῦν, ὅπως ἡ ὀξεία οἰκονομικὴ κρίση ἀλλὰ καὶ ἡ προσφυγικὴ κρίση μὲ ἐπίκεντρο τὴν Ἀνατολικὴ Μεσόγειο, τὰ… ὁποία δυσχέραναν περαιτέρω τὸ δημογραφικό της πρόβλημα.

Ἡ Ἑλλάδα, ὅπως καὶ ὅλες οἱ χῶρες τοῦ Δυτικοῦ ἀνεπτυγμένου κόσμου, ἔχει ὁλοκληρώσει τὴν δημογραφική της μετάβαση, δηλαδὴ ἔχει ἐξαιρετικὰ μικροὺς ρυθμοὺς αὔξησης τοῦ πληθυσμοῦ. Μάλιστα, ἤδη ἀπὸ τὴν δεκαετία τοῦ ’80 τὸ δημογραφικὸ πρόβλημα ἄρχισε νὰ ἀναδύεται στὸν δημόσιο διάλογο. Στὴν ἤδη ὑπάρχουσα ὑπογεννητικότητα ἦρθε νὰ προστεθεῖ, τὰ χρόνια τῆς οἰκονομικῆς κρίσης, ἡ μετανάστευση χιλιάδων νέων Ἑλλήνων σὲ χῶρες τοῦ Δυτικοῦ κόσμου πρὸς εὕρεση καλύτερων συνθηκῶν διαβίωσης. Αὐτὸ τὸ μεῖγμα προκάλεσε, γιὰ πρώτη φορὰ μεταπολεμικά, τὸ 2011 τὴν μείωση τοῦ ἑλληνικοῦ πληθυσμοῦ κατὰ 0,148% σύμφωνα μὲ τὰ στοιχεῖα τῆς Παγκόσμιας Τράπεζας. 

Ἡ ἀρνητικὴ ἀνάπτυξη τοῦ πληθυσμοῦ τῆς χώρας, σύμφωνα πάντα μὲ τὰ στοιχεῖα τῆς Παγκόσμιας Τράπεζας, κορυφώθηκε τὸ 2013 ὅταν ἄγγιξε τὸ -0,725%, ἐνῶ γιὰ τὸ ἔτος 2017 παρατηρήθηκε ἀποκλιμάκωση καθὼς ἄγγιξε τὸ -0,144% [1] μὲ τὶς γεννήσεις νὰ ἀνέρχονται στὶς 88.553 καὶ τοὺς θανάτους σὲ 124.501 (διαφορὰ 35.948 κατ’ ἀπόλυτους ἀριθμούς). Τὰ στοιχεῖα ποὺ παραθέτει ὁ ΟΗΕ γιὰ τὸν παγκόσμιο πληθυσμὸ εἶναι ἐξίσου διαφωτιστικὰ ὅσον ἀφορᾶ τὴν Ἑλλάδα. Γιὰ τὴν ἀκρίβεια ὁ πληθυσμὸς τῆς χώρας τὸ 2013 ἦταν 11.128.000 κάτοικοι. Σύμφωνα μὲ τὴν ἴδια ἔκθεση, ὁ ἑλληνικὸς πληθυσμὸς ἀναμένεται νὰ μειωθεῖ στὰ 10.668.000 κατοίκους τὸ 2050, ἐνῶ ἡ πτωτικὴ τάση ἀναμένεται νὰ συνεχιστεῖ μέχρι τὸ 2100 ὅπου θὰ διαμορφωθεῖ σὲ 9.365.000 κατοίκους. Ἡ ἴδια ἔκθεση δίνει ἀποκαλυπτικὰ στοιχεῖα ἀναφορικὰ μὲ τὴν ἐτήσια ἐξέλιξη τοῦ ἑλληνικοῦ πληθυσμοῦ, γιὰ τὴν περίοδο 2005-2010, καθὼς αὐτὴ εἶναι μόλις 0,1% μὲ τὴν συνολικὴ γονιμότητα νὰ ἀνέρχεται στὸ 1,5 παιδιὰ ἀνὰ γυναίκα [2]. 

Στὸ ἴδιο μῆκος κύματος κινεῖται καὶ ἡ ἔρευνα τοῦ Ἐργαστηρίου Δημογραφικῶν καὶ Κοινωνικῶν Ἀναλύσεων (ΕΔΚΑ) τοῦ Πανεπιστημίου Θεσσαλίας ποὺ δημοσιεύθηκε τὸ 2016 καὶ ἀφοροῦσε τὴν πληθυσμιακὴ ἐξέλιξη τῆς χώρας τὰ ἔτη 2015-2050. Ἡ περίοδος ποὺ διανύουμε χαρακτηρίζεται ἀπὸ τὴν ὀξύτατη οἰκονομικὴ κρίση: Ἐνδεικτικὰ ἀναφέρουμε πὼς τὸ ΑΕΠ μειώθηκε ἀπὸ τὰ 238 δΙσ. εὐρὼ τὸ 2009 στὰ 176 δΙσ. εὐρὼ τὸ 2015 μὲ τὸ ποσοστὸ τῆς ἀνεργίας νὰ ἀγγίζει τὸ 24,9% τοῦ ἐνεργοῦ πληθυσμοῦ ἤτοι 2 ἑκατομμύρια ἄνεργοι. Φυσικὰ ἡ ἀρνητικὴ οἰκονομικὴ συγκυρία εἶχε δυσμενῆ ἐπίπτωση στὴν πληθυσμιακὴ ἐξέλιξη καθὼς ἐνέτεινε τὴν περαιτέρω μείωση τῶν γεννήσεων μὲ τὴν ταυτόχρονη αὔξηση τῆς θνησιμότητας. Τὰ χαρακτηριστικὰ αὐτὰ σὲ συνδυασμὸ μὲ τὸν αὐξανόμενο προσδοκώμενο μέσο ὄρο ζωῆς, ἀγγίζει τὰ 80 ἔτη καὶ τὴν ἀνατροπὴ τῶν θετικῶν μεταναστευτικῶν ἰσοζυγίων ὅσο καὶ τῆς φορᾶς τῆς μετανάστευσης (ἔξοδος Ἑλλήνων στὸ ἐξωτερικὸ ποὺ βρίσκονται σὲ ἐνεργὴ ἀναπαραγωγικὴ ἡλικία) προκάλεσαν τὴν μείωση τοῦ ἑλληνικοῦ πληθυσμοῦ [3]. 

Τὰ στοιχεῖα γιὰ τὶς προβολὲς τοῦ πληθυσμοῦ τῆς Ἑλλάδας μέχρι τὸ 2050 εἶναι διαφωτιστικά. Ἡ EUROSTAT κατέγραψε τὴν 1/1/2013 πληθυσμὸ 11.062.500 κατοίκων, ἐνῶ τὸ 2050 προβλέπει συρρίκνωσή του στὰ 8.911.800 κατοίκους. Ἄλλοι ὀργανισμοὶ ὅπως ἡ IIASA τὸ 2013 κατέγραψαν πληθυσμὸ ἀνερχόμενο στὰ 11.359.400 κατοίκους, ἐνῶ τὸ 2050 προβλέπουν πληθυσμὸ 10.031.900 κατοίκων [4]. Τέλος, ἡ ΕΛΣΤΑΤ στὴν ἔκθεσή της τὸ 2007, πρὶν ξεσπάσει ἡ οἰκονομικὴ κρίση, κατέγραψε τρία σενάρια ἀναφορικὰ μὲ τὴν ἐξέλιξη τοῦ πληθυσμοῦ τῆς χώρας, τὸ χαμηλό, τὸ μέσο καὶ τὸ ὑψηλό. Σύμφωνα μὲ αὐτὰ ὁ ἑλληνικὸς πληθυσμὸς ἀπὸ τὰ 11.171.700 κατοίκους τὸ 2007 θὰ διαμορφωθεῖ σὲ 9.736.900 κατοίκους, σὲ 11.499.600 καὶ σὲ 13.338.200 κατοίκους μὲ τὰ δύο τελευταία σενάρια μᾶλλον νὰ ἀποκλείονται [5]. 

Τέλος, στὶς ἐπίσημες ἀπογραφὲς ποὺ λαμβάνουν χώρα ἀνὰ δεκαετία, ἡ ΕΛ.ΣΤΑ.Τ καταμέτρησε τὸ 2001 μόνιμο πληθυσμὸ 10.934.097 κατοίκων, ἐνῶ στὴν ἀπογραφὴ τοῦ 2011 (τελευταία ἐπίσημη) κατέγραψε ἀντίστοιχα 10.816.286 μόνιμους κατοίκους δηλαδὴ 117.811 λιγότερους. Στὸ σημεῖο αὐτὸ θὰ πρέπει νὰ ἐπισημάνουμε πὼς μὲ τὸν ὄρο μόνιμος πληθυσμὸς ἐννοεῖται ὁ συνολικὸς πληθυσμὸς ὁ ὁποῖος δήλωσε μόνιμη κατοικία, κατὰ τὴν διάρκεια τῆς ἀπογραφῆς, σὲ συγκεκριμένο τόπο ἀνεξαρτήτως ἀπὸ τὸ ποῦ βρέθηκε καὶ ἀπογράφηκε ἀπὸ τοὺς ὑπαλλήλους τῆς ΕΛ.ΣΤΑ.Τ. 

Συγκεντρώνοντας τὰ παραπάνω στοιχεῖα μποροῦμε νὰ σημειώσουμε πὼς τὰ σενάρια τῶν ὀργανισμῶν ποὺ παραθέσαμε στὸ τέλος τῆς προβολικῆς περιόδου δίνουν μείωση τοῦ πληθυσμοῦ ἀπὸ 2% ἕως, τὸ ἀπαισιόδοξο σενάριο, 25% δηλαδὴ σὲ ἀπόλυτους ἀριθμοὺς ὁ πληθυσμὸς τῆς χώρας θὰ κυμανθεῖ ἀπὸ 8,3 ἑκατομμύρια ἕως 10 ἑκατομμύρια κατοίκους. Οἱ συνέπειες αὐτῆς τῆς μείωσης ἀναμένονται νὰ εἶναι σημαντικὲς καθὼς θὰ μειωθεῖ ὁ πληθυσμὸς παραγωγικῆς καὶ ἐργάσιμης ἡλικίας (15-64 ἐτῶν) σὲ ἀπόλυτες τιμές, ἀπὸ τὰ 7 ἑκατομμύρια τὸ 2015 στὰ 4,8-5,5 ἑκατομμύρια στὸ τέλος τῆς προβολικῆς περιόδου τὸ 2050, ὅσο καὶ σὲ ποσοστὸ ἐπὶ τοῦ συνολικοῦ πληθυσμοῦ (ἀπὸ 65% τὸ 2015 σὲ 55% τὸ 2050) [6].

Αὐτὰ τὰ δύο μεγέθη θὰ συμπαρασύρουν τὸν συνολικὸ ἐνεργὸ πληθυσμὸ τῆς χώρας ὁ ὁποῖος θὰ συρρικνωθεῖ κατὰ 1-1,5 ἑκατομμύριο ἄτομα τὸ 2050. Οἱ συνέπειες θὰ ἐπηρεάσουν τόσο στὸ ἐσωτερικὸ (brain drain, κοινωνικὴ ἀσφάλιση, σύστημα ἐκπαίδευσης/ὑγείας, ἐργασιακὲς πολιτικὲς) ἀλλὰ καὶ στὸ ἐξωτερικό, τὴν ἄμυνα καὶ ἀσφάλεια τῆς χώρας καθὼς καὶ τὴν εὐρύτερη γεωπολιτική της στρατηγικὴ [7]. 

Ἡ δυνητικὴ ἐξέλιξη τοῦ πληθυσμοῦ τῆς Ἑλλάδας

ΤΟ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΟ ΩΣ ΖΗΤΗΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ 

Ἀπὸ τὰ παραπάνω, βγαίνει τὸ συμπέρασμα πὼς ὁ πληθυσμὸς τῆς Ἑλλάδας ἀναμένεται νὰ μειωθεῖ τὶς ἑπόμενες δεκαετίες, ἐνῶ παράλληλη θὰ εἶναι ἡ γήρανσή του. Τὸ ἐρώτημα ποὺ ἀναδύεται ἔγκειται στὸ πῶς καὶ πόσο τὸ γεγονὸς αὐτὸ εἶναι σὲ θέση νὰ ἐπηρεάσει τὴν μελλοντικὴ ἰσχὺ τῆς χώρας καὶ τὶς ἐξωτερικές της σχέσεις. Τελικά, τὸ δημογραφικὸ πρόβλημα τῆς χώρας μπορεῖ νὰ ἀποτελέσει ἕνα ζήτημα γιὰ τὴν ἐθνική της ἀσφάλεια; 

Γιὰ νὰ ἀπαντηθοῦν τὰ παραπάνω ἐρωτήματα, θὰ πρέπει ἀρχικὰ νὰ προσδιορίσουμε τὶς αἰτίες ποὺ καθιστοῦν τὸν πληθυσμὸ ἕνα κρίσιμο μέγεθος ἀναφορικὰ μὲ τὴν ἰσχὺ τοῦ ἑκάστοτε κράτους. Ὁδηγὸ ἀποτελεῖ ἡ ρεαλιστικὴ θεωρία τῶν Διεθνῶν Σχέσεων τῆς ὁποίας πατέρας θεωρεῖται ὁ Θουκυδίδης. Στὸ πλαίσιο τῆς θεωρίας αὐτῆς, τὰ κράτη ἀποτελοῦν τοὺς κύριους δρῶντες στὸ ἄναρχο, μὰ ὄχι ἄτακτο, ἀνταγωνιστικὸ διεθνὲς σύστημα. Πρωταρχική τους σπουδὴ εἶναι νὰ ἐξασφαλίσουν τὴν ἐπιβίωσή τους καὶ νὰ ἐνισχύσουν κατὰ τὸ δυνατὸν τὴν σχετική τους θέση. Ἡ ἐπιβίωση, ἀρχικά, καὶ ἡ ἐπέκταση, κατόπιν, ὁδηγοῦν τὰ κράτη στὴν ἀναζήτηση/συγκέντρωση ἰσχύος. Ἡ ἰσχὺς μὲ τὴν σειρά της δὲν ἀποτελεῖ ἕναν ἀόριστο ὄρο γιὰ τοὺς ρεαλιστὲς ἀλλὰ ἀντίθετα διαθέτει κάποια ἁπτὰ καὶ μετρήσιμα στοιχεῖα, τοὺς συντελεστὲς ἰσχύος, καθὼς ἑδράζεται σὲ συγκεκριμένες ὑλικὲς ἱκανότητες ποὺ διαθέτει τὸ κάθε κράτος [8].

Συνεπῶς, σύμφωνα πάντα μὲ τὴν ρεαλιστικὴ θεωρία, τὸ μέγεθος καὶ ἡ ποιότητα τοῦ πληθυσμοῦ μίας χώρας ἀποτελοῦν συντελεστὴ ἰσχύος γιὰ τὴν ἐξωτερικὴ καὶ ἀμυντική της πολιτική. Εἶναι αὐτονόητο πὼς τὰ κράτη ποὺ διαθέτουν μεγάλους πληθυσμοὺς μποροῦν νὰ κινητοποιήσουν σὲ καιρὸ πολέμου ἔνοπλες δυνάμεις σὲ σημαντικοὺς ἀριθμούς, ἀφοῦ διαθέτουν σημαντικὲς ἐφεδρεῖες, γεγονὸς ποὺ μπορεῖ νὰ τὶς καταστήσει σχεδὸν ἀκαταμάχητες, τουλάχιστον στὸ συμβατικὸ ἐπίπεδο. Ὁμοίως, σὲ καιρὸ εἰρήνης, ἕνα κράτος μὲ μεγάλο πληθυσμὸ μπορεῖ νὰ διατηρήσει ὑψηλὴ ὀροφὴ στὶς ἔνοπλες δυνάμεις του γεγονὸς ποὺ ἀποτελεῖ σαφὲς πλεονέκτημα ἔναντι τῶν δυνητικῶν του ἀνταγωνιστῶν. Οὐσιαστικὰ ἀναφερόμαστε στὴν λανθάνουσα ἰσχὺ ποὺ διαθέτει ἕνα κράτος ἡ ὁποία βασίζεται κυρίως στὸ μέγεθος τοῦ πληθυσμοῦ καὶ τὸν πλοῦτο ποὺ αὐτὸς ὁ πληθυσμὸς παράγει [9]. Τὰ δύο αὐτὰ συστατικά, ἂν συνδυαστοῦν ἐπιτυχῶς, μποροῦν νὰ προσδώσουν τὸ status τῆς μεγάλης δύναμης στὴν χώρα ποὺ τὰ κατέχει.

Στὸν ἀντίποδα, μία χώρα ποὺ δὲν διαθέτει μεγάλο πληθυσμὸ ἀφοῦ αὐτὸς φθίνει προοδευτικὰ καὶ γερνάει, κάτι ποὺ ὅπως διαπιστώσαμε συμβαίνει στὴν περίπτωση τῆς Ἑλλάδας, ἀντιμετωπίζει πρόβλημα ἐλάττωσης τῆς ἰσχύος της. Ὁ λόγος εἶναι προφανής. Ὅταν ἕνας ἀπὸ τοὺς κύριους συντελεστὲς τῆς ἰσχύος, ὁ πληθυσμός, φθίνει, τότε εἶναι πολὺ πιθανὸ νὰ φθίνει καὶ τὸ οἰκονομικὸ ἐπίπεδο -ὁ παραγόμενος πλοῦτος. Ἡ μείωση τοῦ πληθυσμοῦ συρρικνώνει μοιραία καὶ τὴν στρατιωτικὴ ἱκανότητα (ἐδῶ μὲ τὴν ἔννοια τῆς ἀποτρεπτικῆς ἰσχύος). Κατὰ συνέπεια ἡ κάμψη τῆς ἰσχύος τῆς χώρας μας στὸ ἀνταγωνιστικὸ διεθνὲς σύστημα ἐνδεχομένως τὴν ὁδηγήσει σὲ μία δυσχερῆ θέση στὴν ὁποία δὲν θὰ μπορεῖ νὰ ὑπερασπιστεῖ τὰ κυριαρχικά της δικαιώματα ἔναντι μίας ἀναθεωρητικῆς δύναμης ὅπως ἐξελίσσεται ἡ γειτονικὴ Τουρκία, ἡ ὁποία διαθέτει ἕναν συνεχῶς αὐξανόμενο πληθυσμὸ ὁ ὁποῖος δὲν ἀντιμετωπίζει προβλήματα γήρανσης ὅπως τὰ ἀντιμετωπίζει ὁ ἑλληνικός.

Εἶναι προφανὲς πὼς μία ὁποιαδήποτε γεωπολιτικὴ πρόβλεψη γιὰ τὸ μέλλον εἶναι ἐξαιρετικὰ παρακινδυνευμένη. Πολλοὶ παράμετροι, σταθεροὶ καὶ ἀστάθμητοι, ὑπεισέρχονται μὲ ἀποτέλεσμα ὁποιαδήποτε ἀπόπειρα νὰ ἐξαχθεῖ μία πρόβλεψη νὰ εἶναι ἐξαιρετικὰ ἐπισφαλής. Ἡ δημογραφία, ἐντούτοις, ἀποτελεῖ ἕναν παράγοντα σχετικὰ ἀξιόπιστο μὲ ἀποτέλεσμα νὰ δύναται νὰ χρησιμοποιηθεῖ ὡς ἐφαλτήριο γιὰ τὴν ἐξαγωγὴ γεωπολιτικῶν συμπερασμάτων ποὺ ἀφοροῦν φυσικὰ τὸ μέλλον [10]. Χῶρες μὲ γηρασμένο πληθυσμό, ἐκτὸς ἀπὸ τὰ οἰκονομικὰ προβλήματα ποὺ συνεπάγεται ἡ ἔντονη ἐξάρτηση τῶν ἀνενεργῶν ἡλικιωμένων ἀπὸ τοὺς ἐνεργοὺς νεωτέρους, δίνουν προτεραιότητα στὶς ἀνάγκες τοῦ παρόντος ἔναντι τοῦ μέλλοντος. Μειώνουν τὶς ἀμυντικὲς δαπάνες καὶ τὴν προσπάθεια γιὰ τὴν προβολὴ τῆς χώρας στὸ ἐξωτερικὸ (soft-power), καθὼς προέχει νὰ καλυφθοῦν συντάξεις καὶ δαπάνες γιὰ τὴν ὑγεία. Συνεπῶς, ἡ γήρανση τοῦ πληθυσμοῦ ἀνεπτυγμένων χωρῶν ὅπως εἶναι ἡ Ἑλλάδα εἶναι σὲ θέση νὰ ἐπηρεάσει διττὰ τὴν ἀμυντική τους ἱκανότητα, πρῶτον, μέσω τῆς μείωσης τῆς ὀροφῆς τῶν ἐνόπλων δυνάμεων καὶ δεύτερον, μέσω τῆς συμπίεσης τῶν ἀμυντικῶν δαπανῶν γιὰ χάριν τῶν κοινωνικῶν δαπανῶν [11].

Ὁρισμένοι φορεῖς καὶ τμῆμα τῆς ἐπιστημονικῆς κοινότητας θέτουν ἐπιτακτικὰ πλέον τὴν ἀναγκαιότητα χάραξης μίας ἐπιθετικῆς δημογραφικῆς πολιτικῆς ἀπὸ πλευρᾶς τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους μὲ σκοπὸ τὴν ἀποκατάσταση τῆς ὁμαλῆς πληθυσμιακῆς ἐξέλιξης (ἐνίσχυση γεννητικότητας καὶ ἀνάσχεση τοῦ κύματος μετανάστευσης τῶν νέων τὰ χρόνια τῆς κρίσης). Ὅμως τὸ κύριο ζήτημα ἔγκειται στὴν κατεύθυνση στὴν ὁποία θὰ πρέπει νὰ στραφοῦν τὰ μέτρα καὶ σὲ δεύτερο χρόνο στὸ εὖρος τους καὶ τὴν ἀποτελεσματικότητά τους [12]. 

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ:

[1] https://data.worldbank.org/indicator/SP.POP.GROW?end=2017&locations=GR&start=1960&view=chart [2] http://www.un.org/en/development/desa/population/publications/pdf/trends/WPP2012_Wallchart.pdf

[3] https://www.dianeosis.org/wp-content/uploads/2016/10/demographics_epiteliki_synopsi_14_10_16_final_version.pdf

[4] http://www.demography-lab.prd.uth.gr/TheReports/FIRST_REPORT.pdf

[5] http://www.statistics.gr/greece-in-figures

[6] http://www.demography-lab.prd.uth.gr/TheReports/FIRST_REPORT.pdf [7]https://www.dianeosis.org/2016/12/prevelakis_demographics/

[8] J.J. Mearsheimer, Ἡ τραγωδία τῆς πολιτικῆς τῶν Μεγάλων Δυνάμεων, Ἐκδόσεις Ποιότητα, Ἀθήνα 2009

[9] ibid

[10] https://www.dianeosis.org/2016/12/prevelakis_demographics/

[11] Ἀθανάσιος Γ. Πλατιᾶς, Τὸ νέο Διεθνὲς Σύστημα, Ἐκδόσεις Παπαζήση, Ἀθήνα 1995

[12] http://www.demography-lab.prd.uth.gr/Papers/5_KOTZAMANIS%20problimatismoi_2009.pdf

Πηγή : www.foreignaffairs.gr